De ziekte van Parkinson: wat zijn de oorzaken, symptomen en stadia?

De ziekte van Parkinson wordt gekenmerkt door typische bewegingsstoornissen, met name tremor en beperking van de ledematen door spierstijfheid.

Vroeger stond de ziekte ook bekend als "tremor paralysis", een naam die de Engelse arts en paleontoloog James Parkinson in 1817 gaf.

Hij had toen echter geen idee van de werkelijke oorzaken van de ziekte, maar dacht ten onrechte dat het om een dwarslaesie ging.

Kort na Parkinson kwamen andere historisch belangrijke artsen en wetenschappers op, zoals de Duitse wetenschapper en diplomaat Wilhelm von Humboldt en misschien wel de beroemdste Franse neuroloog, Jean-Martin Charcot. Charcot breidde de waargenomen symptomen zelfs uit en noemde de definitieve ziekte Parkinson, ter ere van de ontdekker ervan.

Charcot was zelfs in staat de ziekte te behandelen, met name met het kruid Sint-Janskruid, dat atropine bevat. Deze stof heeft een drukkend effect op het autonome zenuwstelsel. Zo kon hij de tremor bij zijn patiënt althans voor korte tijd onderdrukken.

Maar al in de Middeleeuwen behandelden bekwame kruidendokters de ziekte met een peulvrucht genaamd Mucuna pruriens. Later ontdekten wetenschappers dat de zaden van deze plant een natuurlijke vorm van L-dopa bevatten, het actieve bestanddeel van de huidige moderne Parkinson-medicijnen.

De ziekte van Parkinson is de meest voorkomende neurodegeneratieve motorische ziekte.

Het is een chronische progressieve ziekte van het zenuwstelsel, die zich manifesteert door een karakteristieke bewegingsstoornis die extrapyramidaal hypokinetisch-rigide syndroom wordt genoemd.

Deze handicap ontstaat als gevolg van degeneratieve afsterving van zenuwcellen in de hersenen, met name in het deel dat de substantia nigra wordt genoemd.

Het afsterven van deze cellen leidt tot een gebrek aan dopamine in de basale ganglia, die verantwoordelijk zijn voor de uitvoering en coördinatie van bewegingen, leren en denken.

De belangrijkste motorische symptomen van de ziekte van Parkinson zijn tremor (trillen), rigiditeit (stijfheid), bradykinesie of akinesie (langzame bewegingen of moeite om bewegingen in gang te zetten) en instabiliteit van het lichaam. Het ziektebeeld omvat echter ook andere motorische en niet-motorische symptomen.

Naast het verlies van dopaminerge neuronen zijn ook andere hersenstructuren beschadigd, zoals de kernen in de hersenstam, de witte stof onder de hersenschors en de hersenschors zelf.

Deze veranderingen veroorzaken een tekort aan verschillende chemische stoffen die voor de zenuwoverdracht zorgen (neurotransmitters).

Dergelijke schade is verantwoordelijk voor andere symptomen van de ziekte van Parkinson, zoals autonome symptomen, sensorische symptomen, denkstoornissen, gedragsstoornissen en meer.

De incidentie van de ziekte van Parkinson is ongeveer 1 tot 2 gevallen per 1000 inwoners per jaar. In de leeftijdsgroep boven de 60 jaar is dat 1 geval per 100 inwoners, met een 10-voudige toename van de incidentie met toenemende leeftijd. Leeftijd is dus de belangrijkste risicofactor. Ongeveer 10% van de Parkinson-patiënten is jonger dan 40 jaar.

Het mannelijk geslacht vormt een intermediair risico, met een verhouding van 1,2:1 ten opzichte van vrouwen.

Een hogere prevalentie wordt waargenomen bij Indo-Europeanen in vergelijking met Afrikanen en Aziaten. Leven op het platteland en het drinken van bronwater zijn ook beschreven als risicofactoren.

Sommige chemische stoffen, zoals MPTP in heroïne of bepaalde pesticiden of insecticiden, zijn toxisch voor zenuwcellen in de substantia nigra, waardoor deze vroegtijdig degenereren.

Blootstelling aan deze chemische stoffen kan de zogenaamde atypische vorm van Parkinson veroorzaken, zelfs op jonge leeftijd.

Er is geen verband aangetoond tussen de ziekte van Parkinson en opleiding, dieet, werk, vaccinaties, alcoholgebruik of contact met dieren.

De familiegeschiedenis is een belangrijke risicofactor. Het relatieve risico voor eerstegraads familieleden, d.w.z. kinderen of broers en zussen, neemt ongeveer twee- tot driemaal zo hoog toe. De familiaire vorm van de ziekte van Parkinson maakt 5 tot 15 % van de gevallen uit.

Sigaretten roken en koffiedrinken worden beschouwd als beschermende factoren: bij rokers is een 60 % lagere incidentie vastgesteld en bij koffiedrinkers een 30 % lager risico.

De ziekte van Parkinson wordt gekenmerkt door de aantasting van dopaminerge zenuwcellen in een gebied van de hersenen dat de substantia nigra wordt genoemd.

De functie van dopamine in het menselijk lichaam

Dopamine wordt van nature geproduceerd in het menselijk lichaam en behoort tot een groep van zogenaamde catecholaminen. Het is een voorloper van andere belangrijke hormonen, noradrenaline en adrenaline.

Dopamine heeft verschillende functies. Het is een neurotransmitter of neurohormoon met een overwegend remmende (blokkerende) functie in de hersenen.

Dopaminerge neuronen in de hersenen bevinden zich in de zogenaamde basale ganglia, meer bepaald in het nigrostriatale systeem.

De basale ganglia hebben een groot aantal functies in de hersenen, met name sensorimotorische, cognitieve en emotioneel-motivationele functies. Een van de belangrijkste taken van de basale ganglia is leren. Zij programmeren het samenspel van bewegingen en gedrag.

Een evenwicht tussen remming van zenuwprikkelingen (dopamine) en prikkeling (andere neurohormonen en zenuwbanen) wordt gehandhaafd om normaal denken, gedrag en motorische functie van het lichaam in stand te houden.

De tweede werkingsplaats van dopamine is het zogenaamde mesocorticale systeem in de hersenen, dat verantwoordelijk is voor de perceptie van angst, plezier, vreugde en verslaving.

Bij de ziekte van Parkinson treedt in alle bovengenoemde gebieden een dopaminetekort op. Kenmerkende symptomen vloeien voort uit de plaats van werking en het tekort.

Vernietiging van dopaminerge cellen in de hersenen

Schade aan deze cellen ontstaat als gevolg van een aantal reacties. Tot de belangrijkste behoren oxidatieve stress met de vorming van vrije radicalen en reactieve vormen van ijzer, die direct toxisch zijn voor de cel.

Een andere pathologische oorzaak is de ophoping van alfa-synucleïne. Alfa-synucleïne is een eiwit dat betrokken is bij de plasticiteit van zenuwverbindingen - synapsen. Bij de familiaire vorm van Parkinson is het gen voor alfa-synucleïne gemuteerd.

Hierdoor ontstaat een defect eiwit dat de neiging heeft te aggregeren. De alfa-synucleïnevezels die hierdoor ontstaan hopen zich op in zogenaamde Lewy-lichaampjes.

Het alfa-synucleïne zelf, zonder de genetische mutatie, kan ook een toxisch effect hebben op cellen. Dit komt door zijn specifieke vorm en eigenschappen.

Het heeft de neiging zich verkeerd te vouwen. Het wordt onoplosbaar en heeft de neiging aggregaten te vormen die zich ophopen en klonteren in de cellen.

De tussenproducten van dit proces zijn giftig. Ze beschadigen vitale functies en structuren van cellen, zoals de mitochondriën, waardoor de cel ademt, of de celmembranen, die de cel omsluiten en dienen om de cel te ontvangen, uit te scheiden en te beschermen.

Zo degenereren neuronen.

De alfa-synucleïne heeft de neiging zich via de neuronen te verspreiden naar de hele hersenen. Het mechanisme van deze overdracht is waarschijnlijk de basis van de voortdurende progressie van de ziekte.

De accumulatie van alfa-synucleïne ligt ook ten grondslag aan andere degeneratieve ziekten, zoals sommige vormen van dementie (Lewy body dementie, ziekte van Alzheimer), het syndroom van Down, multisysteematrofie en andere.

De ziekte van Parkinson wordt veroorzaakt door vele andere genmutaties, waarvan de meest voorkomende mutaties zijn in het gen voor het eiwit parkine of ubiquitine-C-hydrolase, die een beschermende functie hebben in de hersenen.

Wanneer het gen verstoord is, wordt het eiwit beschadigd en kan het zijn beschermende functie in de cellen niet meer uitoefenen. De cellen sterven daardoor gemakkelijker en sneller af.

In een vroeg stadium kan de ziekte van Parkinson moeilijk te herkennen zijn.

Bij sommige patiënten kunnen alleen reukstoornissen en REM-slaapstoornissen worden waargenomen.

Depressie is een ander veel voorkomend symptoom van de vroege stadia van de ziekte.

Motorische symptomen verschijnen pas nadat de compensatiemechanismen zijn uitgeput, wanneer de dopamineniveaus dalen tot minder dan 50-30% van normaal.

Vroeg in de ziekte zijn de symptomen atypisch, bv. gewrichts- en spierpijn. Dit leidt vaak tot een verkeerde diagnose, bv. gewrichtskapselontsteking.

Later ontwikkelt zich een typische reeks symptomen:

• hypokinesie (beperking van het bewegingsbereik) en daarmee gepaard gaande verschijnselen van bradykinesie (vertraging van de beweging) en akinesie (verminderde initiatie van beweging)
• rigiditeit (stijfheid van spieren en gewrichten)
• tremor in rust
• houdingsstoornissen

De symptomen verschijnen gewoonlijk slechts aan één kant van het lichaam, zowel in de bovenste als in de onderste ledematen. Naarmate de ziekte voortschrijdt, verplaatsen zij zich naar de andere kant van het lichaam.

Hypokinesie

manifesteert zich voornamelijk aan de vingers van de handen. Daarom heeft de patiënt aanvankelijk moeite met beweeglijkheid bij dagelijkse activiteiten zoals hygiëne, eten, aankleden. Later heeft hij moeite met draaien in bed en heeft hij hulp nodig.

Andere hypokinetische symptomen zijn:

• verminderd vermogen om te schrijven (micrografie).
• onduidelijke gezichtsuitdrukkingen (hypomanie)
• verlies van zwaaibeweging van de bovenste ledematen bij het lopen (verlies van synkinesis)
• stille en monotone spraak (hypofonie en aprosodie)
• onverstaanbare articulatie tijdens snelle spraak (dysartrie en tachyphemie)
• herhaling van laatste lettergrepen of woorden (palilalia)

Stijfheid

Stijfheid uit zich aanvankelijk als gewrichts- en spierpijn, vooral in de spieren van armen en benen.

Patiënten hebben moeite om hun ledematen te strekken. Ze houden hun ledematen dicht tegen het lichaam gebogen, bijvoorbeeld bij de elleboog. Ze kunnen ook hun nek naar de borst gebogen houden. Stijfheid is vooral aanwezig in rust, maar verdwijnt in de slaap.

Tremor

Tremor komt bij de ziekte van Parkinson ook in rust voor.

Het begint in de vingers. Het neemt af bij vrij bewegen en verdwijnt in de slaap. Tremor van de onderkaak, tong en lippen komt minder vaak voor. Hoofd- en nektrillingen kunnen worden overgedragen op ernstiger tremor van de ledematen.

Het wordt geaccentueerd in stressvolle situaties, geestelijke onrust, vermoeidheid, beweging van de andere ledemaat en lopen.

Lees ook:Handtremor: kan het een voorbode zijn van een ernstige ziekte? (Oorzaken en verspreiding)

Houdingsstoornissen

Bij de ziekte van Parkinson is de zogenaamde gebogen houding typisch, d.w.z. met een voorwaartse buiging van de romp. Instabiliteit bij het staan, schuifelen met kleine stapjes komt ook voor. Patiënten zijn geneigd vaak te vallen, waardoor ze vatbaar zijn voor ernstige verwondingen en fracturen.

"Akinetische stijfheid" is de term voor stoppen, plotseling blokkeren van de beweging. Het is vooral duidelijk bij het betreden van nauwe ruimtes, zoals deuropeningen, of bij het veranderen van looprichting. Er is aarzeling bij het beginnen met lopen en een onvermogen om de eerste stap te zetten.

Parkinsonpatiënten hebben moeite met lopen, maar zitten zelden in een rolstoel. Dit is niet typisch voor de ziekte.

Niet-motorische stoornissen

Dit zijn symptomen van het autonome zenuwstelsel en psychiatrische stoornissen.

Het autonome zenuwstelsel bestaat uit perifere zenuwen die niet door de wil worden aangestuurd. De functie ervan is het reguleren van het interne evenwicht van het lichaam.

Het innerveert bijvoorbeeld de gladde spieren van de bloedvaten, de gladde spieren van maag en darmen, de zweet- en talgklieren, de hormonale klieren, de pupillen en regelt ook de hartslag.

Bij de ziekte van Parkinson is dit systeem verstoord, wat zich uit in constipatie en een vette en schilferige huid.

In de late stadia van de ziekte zijn er ook spijsverteringsproblemen, overproductie van speeksel, toegenomen zweten, snelle schommelingen in de bloeddruk, moeite met plassen, seksuele disfunctie, pijn en gevoelsstoornissen.

Depressie domineert onder de psychische stoornissen en treft de helft van de Parkinson-patiënten.

Naast depressie komen psychiatrische symptomen vaak voor:

• desinteresse
• onvermogen om gelukkig te zijn
• agitatie
• paniekaanvallen
• paranoia
• hallucinaties, vooral in het donker.
• in de late stadia, delirium
• leer-, denk- en geheugenstoornissen

Slaapstoornissen zijn een bijzonder onaangenaam symptoom. Slapeloosheid wordt veroorzaakt door slechte mobiliteit, nachtelijk plassen, ademhalingsmoeilijkheden of het rustelozebenensyndroom.

Omgekeerd komen slaap overdag en plotseling inslapen, slaapaanvallen genoemd, voor in verband met de behandeling.

Akinetische crisis

De ernstigste complicatie van de ziekte van Parkinson is de akinetische crisis. Dit is een acuut dopaminetekort dat onmiddellijk het leven van de patiënt bedreigt.

Zij kan worden veroorzaakt door plotselinge intrekking van het geneesmiddel of door de toediening van een ander geneesmiddel dat het effect van het geneesmiddel tegen de symptomen van de ziekte van Parkinson blokkeert. Zij kan ook worden veroorzaakt door een slechte absorptie van het geneesmiddel, bijvoorbeeld bij maagaandoeningen.

De patiënt kan niet slikken of ademen. Er is sprake van depressie, angst, verhoogde temperatuur, snelle pols en bewustzijnsstoornissen.

De diagnose is gebaseerd op klinisch neurologisch onderzoek en de voorgeschiedenis van de aandoening.

Als aan de klinische diagnostische criteria voor de ziekte van Parkinson wordt voldaan, is de kans groot dat deze diagnose wordt bevestigd.

Deze criteria vereisen een patiënt met zogenaamd parkinsonisme. Dit wordt gedefinieerd door bradykinesie met tremor in rust, rigiditeit of beide.

Als de ziekte van Parkinson klinisch bewezen is, moeten de patiënten aan ten minste 2 van de 4 ondersteunende criteria voldoen:

• tremor in rust
• dramatische verbetering na dopaminerge behandeling (bv. levodopa)
• aanwezigheid van dyskinesie (onwillekeurige bewegingen van de ledematen) geïnduceerd door levodopa
• de aanwezigheid van verlies van reukzin of verlies van cardiale sympathische innervatie aangetoond door scintigrafische beeldvorming (een beeldvormingstest die de noradrenaline-opname van het hart beoordeelt, die afhangt van een intacte sympathische functie).

De toediening van levodopa aan patiënten met symptomen van de ziekte van Parkinson is een van de belangrijkste tests. Als de patiënt na toediening van het geneesmiddel een vermindering of ten minste 25% verbetering van de motorische symptomen ondervindt, is de diagnose ziekte van Parkinson zeer waarschijnlijk.

De test wordt nuchter uitgevoerd om niet beïnvloed te worden door een slechte absorptie van het geneesmiddel.

Single-photon emission computed tomography (SPECT) is ook beschikbaar na toediening van een stof die bindt aan de dopaminetransporter vóór synaptische neuronale verbindingen. Er is een radiofarmaceutisch middel beschikbaar dat DaTSCAN heet.

DaT SPECT is een zeer nauwkeurige test (98-100% gevoeligheid en specificiteit) voor het opsporen van dopaminerge neuronale celdood bij patiënten met parkinsonisme.

Een positief resultaat bevestigt de degeneratie van dopaminerge cellen. De test kan echter geen onderscheid maken tussen de ziekte van Parkinson en andere ziekten waarbij ook dopaminetekort optreedt en parkinsonisme wordt genoemd (bv. atrofie van het meervoudige systeem, progressieve supranucleaire parese).

Beeldvorming door middel van magnetische resonantie (MRI) helpt meestal niet. Specifieke bevindingen op MRI kunnen helpen de ziekte van Parkinson te onderscheiden van andere parkinsonismen, maar worden niet vaak gebruikt.

De ziekte van Parkinson doorloopt verschillende stadia. Voordat de ziekte van Parkinson werd genezen, creëerden Hoehn en Yahr een schaal die het natuurlijke verloop van de ziekte beschrijft.

1. In het eerste stadium is de motorische stoornis eenzijdig. Het tussenstadium 1,5 is het stadium waarin de symptomen eenzijdig zijn, plus symptomen zoals spraakstoornissen, gezichtsuitdrukkingen en houdingsveranderingen.

2. In het tweede stadium is de stoornis bilateraal, maar zonder evenwichtsstoornissen. Ook hier is er een tussenstadium 2,5. Dit komt overeen met het begin van de evenwichtsstoornissen.

3. Het derde stadium wordt gekenmerkt door bilaterale motorische symptomen samen met een volledig uitgedrukte evenwichtsstoornis met een neiging tot vallen.

4. In het vierde stadium is de patiënt ernstig gehandicapt, maar in staat om te lopen.

5. In het vijfde en laatste stadium is de patiënt bedlegerig of rolstoelgebonden.

Het is een progressieve neurodegeneratieve ziekte die nog niet kan worden genezen. De prognose voor de ziekte van Parkinson is dan ook niet gunstig. De overleving van een patiënt met deze diagnose hangt van veel factoren af. De leeftijd van de patiënt en de snelheid van progressie zijn belangrijk.

Sommige studies schatten de gemiddelde overlevingsduur op 7-14 jaar, andere op minimaal 20 jaar.

De meest voorkomende doodsoorzaak bij patiënten met de ziekte van Parkinson in een gevorderd stadium is aspiratiepneumonie, ofwel longontsteking.