Wat is hypofyse-adenoom, wat zijn de oorzaken, symptomen en diagnose?

De hypofyse is een kleine, boonvormige klier die zich aan de basis van de hersenen achter de neusholte bevindt. Anatomisch gezien bevindt hij zich net achter de verbinding met de oogzenuw (chiasma opticum genoemd), in de depressie van het spijkerschildbot dat de sella turcica wordt genoemd.

Deze karakteristieke positie van de hypofyse bepaalt het optreden van sommige klinische symptomen wanneer deze vergroot.

De klier bestaat uit twee delen, een voorste segment (adenohypofyse) en een achterste segment (neurohypofyse).

In de adenohypofyse bevinden zich cellen die hormonen produceren, namelijk somatotropine, prolactine, thyrotroop hormoon, follikelstimulerend hormoon, luteïniserend hormoon en adrenocorticotroop hormoon.

De neurohypofyse produceert geen hormonen, maar bevat granules. Deze slaan sommige hormonen op die door de hypothalamus worden geproduceerd, zoals oxytocine en antidiuretisch hormoon.

Hoewel het een kleine klier is, is het het hoofdorgaan voor alle andere endocriene organen van het lichaam.

De hormonen die het produceert helpen bij het reguleren van belangrijke functies. Dit zijn:

• somatotropine - groeihormoon, verhoogt de eiwitsynthese, mobiliseert energie uit vetweefsel en verhoogt de glycogeenproductie uit de lever als een andere efficiënte energiebron
• prolactine - stimuleert de groei van de borstklieren en de productie van moedermelk
• thyreotroop hormoon - stimuleert de uitscheiding van schildklierhormonen, namelijk triiodothyronine en thyroxineefolikelstimulerend hormoon - het hormoon bevordert de follikelgroei in de eierstokken bij vrouwen en de spermaproductie bij mannen
• luteïniserend hormoon - stimuleert de productie van oestrogenen en progesteron, waardoor de eisprong bij vrouwen en de testosteronproductie bij mannen op gang komen
• adrenocorticotroop hormoon - beïnvloedt de afscheiding van hormonen uit de bijnierschors, met name glucocorticoïden, zoals cortisol.

Een hypofyse-adenoom is een tumor die ontstaat in het voorste deel van de hypofyse, d.w.z. de adenohypofyse. Het is een goedaardige 'groei', d.w.z. een tumor die niet kwaadaardig is. Hij verspreidt zich niet door uitzaaiing en overwoekert andere structuren niet.

Het kan echter expansief groeien en op de omgeving drukken, vandaar de symptomen.

Hypofyseadenomen maken ongeveer 80% uit van de tumoren die voorkomen in het Turkse zadel. De rest bestaat uit craniofaryngeomen, meningeomen, germinatieve tumoren en cysten.

Op basis van hun grootte worden ze onderverdeeld in microadenomen, die minder dan 10 mm groot zijn, en macroadenomen, die meer dan 1 cm groot zijn.

Naargelang het adenoom hormonen produceert, worden ze onderverdeeld in:

• functionele adenomen, die hormonale activiteit van een hypofysehormoon vertonen
• affunctionele adenomen, die hormoonstil zijn en dus geen hormoon afscheiden.

Hypofyseadenomen komen relatief vaak voor, met naar schatting 20-40 nieuwe gevallen per 100.000 inwoners.

De meerderheid van de patiënten is vrouw, met een piekincidentie in de 30-40-er jaren.

Bij vrouwen komt een functioneel microadenoom dat prolactine of corticotroop hormoon produceert vaker voor. Bij mannen komen grotere adenomen, macroadenomen met een grote productie van hormonen - bijvoorbeeld ook prolactine - vaker voor.

Jongere patiënten jonger dan 30 jaar lopen een groter risico op agressievere tumoren, die zelfs na behandeling opnieuw kunnen groeien.

Hypofyse-adenoom kan sporadisch voorkomen, zodat een willekeurig persoon een ongecontroleerde groei van adenohypofysecellen krijgt. Waarom deze cellen ongecontroleerd beginnen te groeien, is nog niet bekend.

Langdurige follow-up en onderzoek hebben echter een verhoogde incidentie in families aangetoond, wat een bepaalde genetische aanleg voor hypofyse-adenoom kan voorspellen.

Er zijn verschillende erfelijke familiesyndromen met een verhoogd risico op hypofyseadenoom.

De meest voorkomende zijn de volgende:

• Familiaire geïsoleerde hypofyse adenomen (FIPA) - Dit is een mutatie van het AIP-gen waarbij erfelijke hypofyse adenomen voorkomen.
• Multiple Endocriene Neoplasie Type I (MEN1) - Een erfelijk syndroom met een mutatie in het MEN1-gen dat endocriene tumoren tot gevolg heeft.
• Multipele endocriene neoplasie type II (MEN2) - Mutatie van het RAT-gen leidt tot medullair schildkliercarcinoom, feochromocytoom, hyperfunctie van de bijschildklier en hypofyseadenoom.
• Multiple endocriene neoplasie type IV - Ook MEN1-achtig syndroom genoemd, een syndroom dat lijkt op MEN1 maar zonder de MEN1-genmutatie.
• Carney-complex - Een syndroom met een breed spectrum aan symptomen waaronder kenmerkende huidvlekken, borst- en testiculaire tumoren, schildkliertumoren, myxomen van het hart of bot, naast hypofyseadenoom.
• Tubereuze sclerose - TSC1- en TSC2-genmutaties omvatten een syndroom dat wordt gekenmerkt door hamartoomvorming, epilepsie, mentale retardatie en hypofyseadenoom.

Hypofyse-adenomen vertonen niet altijd zichtbare of merkbare symptomen. Soms worden ze heel toevallig ontdekt tijdens een beeldvormingstest zoals een MRI- of CT-scan, die om een heel andere reden wordt uitgevoerd.

Functionele hypofyseadenomen, die hormonen produceren, kunnen symptomen veroorzaken afhankelijk van het hormoon dat ze produceren.

Symptomen van hypofysetumoren die niet functioneel zijn (geen hormonen produceren) zijn gerelateerd aan hun expansieve groei. Hierdoor komt er druk te staan op omliggende structuren die zich in de buurt van de hypofyse bevinden.

Symptomen van de compressie worden veroorzaakt door macroadenomen, tumoren groter dan 10 mm. Een typisch symptoom voor macroadenoomgroei is de zogenaamde bitemporale hemianopsie, d.w.z. verlies van het perifere gezichtsveld in beide ogen.

Dit wordt veroorzaakt door beklemming van het optisch chiasme opticum, waarbij de oogzenuwen elkaar kruisen en informatie van de perifere helften van het netvlies geleiden.

Als het macroadenoom de caverneuze sinussen aantast, kan parese van de orbicularis oculi spieren door schade aan de orbitale zenuwen optreden.

Soms kan een hypofyse-apoplexie optreden, dat is een acute bloeding vanuit het adenoom. Alle oogzenuwen kunnen aangetast zijn. De aandoening wordt oogoplegie genoemd. Daarnaast is er sprake van visusstoornissen, hoofdpijn en bewustzijnsstoornissen.

Als het macroadenoom een grote omvang bereikt, kan er zogenaamde obstructieve hydrocefalie ontstaan. Dit wordt veroorzaakt door een opeenhoping van vocht dat niet vrij door de vloeistofbanen kan circuleren omdat het macroadenoom hierin een obstructie heeft veroorzaakt.

Een affunctioneel macroadenoom kan zelfs een hypofunctie van de hypofyse veroorzaken, d.w.z. een verminderde activiteit. Druk op de adenohypofyse zelf zorgt ervoor dat deze stopt met het afscheiden van hormonen, vooral groeihormoon.

Als de productie van alle hypofysehormonen verminderd is, wordt de aandoening panhypopituitarisme genoemd.

De afwezigheid van belangrijke hormonen manifesteert zich als:

• Misselijkheid en braken
• Zwakte
• Koud gevoel
• Verstoring van de menstruatiecyclus of volledig uitblijven van de menstruatie
• Seksuele disfunctie
• Verhoogde urineproductie en frequent urineren
• Gewichtsverlies of gewichtstoename
• Overmatige activiteit en opwinding

Functionele hypofysetumoren veroorzaken een hyperfunctie van de adenohypofyse en daardoor een overproductie van de hormonen.

Afhankelijk van de cellen waaruit het adenoom bestaat, scheidt het ook hormonen af. Het kan gaan om één hormoon en symptomen van de overproductie ervan, of om een combinatie van meerdere hormonen.

Prolactinoom

De meest voorkomende tumor die prolactine produceert wordt een prolactinoom genoemd.

Overproductie van het hormoon prolactine door een hypofyseadenoom veroorzaakt een vermindering van de normale geslachtshormoonspiegels. Bij vrouwen is dit een vermindering van oestrogeen en bij mannen een verminderde afscheiding van testosteron.

Daarom hebben mannen en vrouwen verschillende symptomen van prolactinoom.

Bij vrouwen zijn de volgende symptomen aanwezig:

• Onregelmatige menstruatiecyclus
• Wegblijven van menstruatiebloeding
• Melkafscheiding uit de borsten

Bij mannen veroorzaakt een verhoogd prolactinegehalte een zogenaamd mannelijk hypogonadisme. De symptomen zijn onder andere

• Erectiestoornissen
• Verminderd aantal zaadcellen (azoöspermie)
• Verlies van libido
• Borstgroei (gynaecomastie)

Adrenocorticotroop hormoon afscheidende tumor (ACTH)

Het adenoom produceert overmatige hoeveelheden van het hormoon adrenocorticotropine (ACTH), dat de bijnierschors stimuleert. Hierdoor ontstaat een extreme productie van het hormoon cortisol.

Als er te veel cortisol in het lichaam is, uit zich dat in een reeks symptomen die de algemene naam syndroom van Cushing hebben.

Deze symptomen zijn onder andere

• Centripetale zwaarlijvigheid, dat wil zeggen ophoping van vet rond de navel en bovenrug
• Een maanachtig gezicht, of een uitgesproken ronding van het gezicht
• Spieratrofie en -zwakte
• Hoge bloeddruk
• Verhoogde bloedsuikerspiegel
• Acne
• Botverdunning
• Toegenomen blauwe plekken
• Veel striae op de huid
• Angst, prikkelbaarheid of depressie

Tumor die groeihormoon afscheidt (STH)

Een dergelijke tumor produceert een overmaat aan groeihormoon. Als de ziekte op volwassen leeftijd optreedt, nadat de groei is gestopt, wordt de aandoening acromegalie genoemd.

Als het groeihormoon wordt uitgescheiden tijdens de kindertijd of adolescentie, voordat de groei is gestopt, wordt de aandoening gigantisme genoemd.

Symptomen van acromegalie:

• Vernauwde gelaatstrekken
• Vergrote handen en voeten
• Overmatig zweten
• Hoge bloedsuikerspiegel
• Vergroot hart en hartaandoeningen
• Gewrichtspijn
• Problemen met het gebit
• Toegenomen lichaamsbeharing

Kinderen en adolescenten groeien te snel en bereiken extreme hoogten.

Tumor die schildklierstimulerend hormoon (TSH) afscheidt

Een adenoom dat te veel schildklierstimulerend hormoon produceert, is de oorzaak van een overactieve schildklier. De schildklier produceert te veel van het hormoon thyroxine. Deze aandoening wordt hyperthyreoïdie genoemd.

Thyroxine is een hormoon dat voornamelijk invloed heeft op de stofwisseling. Daarom zal de stofwisseling versneld worden wanneer er een teveel van is.

De symptomen van hyperthyreoïdie zijn als volgt:

• Gewichtsverlies
• Tachycardie (snelle hartslag)
• Hartritmestoornis
• Zenuwachtigheid en prikkelbaarheid
• Diarree, veroorzaakt door overactieve darmen
• Toegenomen zweten

Symptomen door verdrukking van de neurohypofyse

Zelfs als het adenoom het achterste segment van de hypofyse (neurohypofyse) niet aantast, kan dit deel bij gigantische adenomen in de verdrukking komen en daardoor zijn functie belemmeren.

De neurohypofyse produceert geen hormonen, maar dient als reservoir voor hormonen die in de hypothalamuskernen worden geproduceerd.

Vanuit de hypothalamus worden ze getransporteerd door axonaal transport via de pedunkel (infundibulum) naar de neurohypofyse, waar ze worden opgeslagen in granules. Vanuit de neurohypofyse worden hormonen uitgescheiden in de bloedbaan.

Als de neurohypofyse depressief is, is de afscheiding van antidiuretisch hormoon, vasopressine genaamd, gestoord. Dit hormoon is verantwoordelijk voor een goede water- en zouthuishouding in het lichaam. Een tekort aan dit hormoon uit zich als diabetes insipidus.

Symptomen van vasopressinedeficiëntie:

• Polyurie is de uitscheiding van een grote hoeveelheid urine, die echter hypotoon is, d.w.z. weinig zouten bevat.
• Polydipsie is een aandoening waarbij iemand buitensporig veel vocht drinkt omdat hij geen dorst kan lessen.
• Als de patiënt niet genoeg water drinkt, treedt uitdroging op, wat fataal kan zijn.

De diagnose hypofyse-adenoom vereist een voorgeschiedenis van problemen en een karakteristiek klinisch beeld, ofwel door beklemming van hersenstructuren of door overproductie van hypofysehormonen.

Soms worden deze tumoren niet gediagnosticeerd omdat hun symptomen lijken op veel andere ziekten. Omgekeerd wordt een groot aantal adenomen ontdekt als een incidentele bevinding op MRI-beeldvorming die om andere redenen werd uitgevoerd.

Uit bloedafnames en urineonderzoek kunnen afwijkingen worden gedetecteerd die wijzen op hormoonoverproductie of -tekort.

De belangrijkste diagnostische test is een MRI-scan van de hersenen of een CT-scan van de hersenen. Deze toont een vergrote hypofyse of een inhomogeen beeld van de hypofyse, wat duidt op de groei van een goedaardige tumor.

Daarnaast wordt de scan gebruikt om de locatie en de grootte van de tumor te bepalen voor een operatie of bestraling.

Het oogonderzoek kan perifere visusstoornissen vaststellen die worden veroorzaakt door druk van de tumor op de oogzenuwverbinding.

Het algemene hormonale profiel wordt beoordeeld door een endocrinoloog of, bij vrouwen, door een gynaecoloog.

Het verloop van de ziekte hangt af van het type adenoom. Sommige patiënten leven jarenlang met een hypofyse-adenoom waarvan ze zich niet bewust zijn omdat het geen symptomen of problemen veroorzaakt.

Als het adenoom echter ernstige problemen veroorzaakt, het leven van de patiënt beperkt of direct bedreigt, wordt de tumor onmiddellijk behandeld. De behandeling stopt de groei of krimpt of verwijdert de tumor.