OSTEOPOROSIS: Wanneer botten verzwakken en behandeling moeilijk is. Wat zijn de oorzaken, symptomen en gevolgen + tips voor preventie?

Bij verzwakking van de botten is de behandeling ingewikkeld.

Osteoporose is een van de meest voorkomende aandoeningen van het steunstelsel. Het veroorzaakt een zodanige verzwakking en broosheid van de botten dat zelfs een normale beweging of inspanning een breuk kan veroorzaken.

Het is een stille en progressieve ziekte die de levenskwaliteit aanzienlijk vermindert.

Omdat de behandeling van osteoporose complex is, is het belangrijk aandacht te besteden aan preventie en vroegtijdige opsporing.

Wie loopt er risico op osteoporose, wat zijn de symptomen en wat moet je (niet) doen als je de ziekte ontwikkelt?

De basisbouwstenen van bot zijn botcellen en een intercellulaire stof - botmatrix.

De botmatrix bestaat uit een collageennetwerk, niet-collagene eiwitten en minerale stoffen, voornamelijk calcium, en in mindere mate ook fosfor en magnesium.

Osteoporose is een ziekte die wordt gekenmerkt door een aanzienlijk verlies van botmatrix, een verhoogde broosheid van de botten en bijgevolg een hoog risico op breuken.

In 1830 ontdekte de Franse patholoog Jean Lobstein dat elk bot poriën heeft. Hij constateerde ook duidelijke verschillen in de grootte van deze poriën, vooral bij oudere vrouwen. Hij noemde botten met grotere poriën poreus. Hij noemde de ziekte osteoporose (osteo = bot, porosis = poreus).

Komt het echt alleen voor bij vrouwen?

Nee.

Hoewel osteoporose iets vaker voorkomt bij vrouwen, vormen mannen geen uitzondering.

Er kan een onderscheid worden gemaakt op basis van de oorzaak van de osteoporose:

• Primaire osteoporose
• secundaire osteoporose

1. Primaire osteoporose

Primaire osteoporose komt veel vaker voor dan secundaire osteoporose en hangt samen met veranderingen in het botmetabolisme als gevolg van de natuurlijke veroudering van het lichaam.

We kennen primaire osteoporose:

1. het postmenopauzale type, dat alleen voorkomt bij vrouwen na de menopauze
2. het seniele type, dat ook mannen kan treffen, meestal na de leeftijd van 70 jaar.

Mensen die klein en dun zijn, lopen een groter risico op osteoporose omdat ze van nature minder botmassa hebben. Het botverlies kan sneller optreden als gevolg van het ouder worden.

2. Secundaire osteoporose

Secundaire osteoporose houdt geen verband met de natuurlijke veroudering en kan dus bij jonge mensen voorkomen, ongeacht hun geslacht.

Het wordt veroorzaakt door verschillende factoren die indirect (secundair) het botmetabolisme beïnvloeden.

De volgende tabel geeft een overzicht van de belangrijkste factoren die de ontwikkeling van secundaire osteoporose beïnvloeden

Een minder vaak voorkomende vorm van osteoporose is juveniele osteoporose. Deze komt voor bij kinderen en adolescenten zonder bekende oorzakelijke factor. Bij jongvolwassenen komt zogenaamde idiopathische osteoporose zelden voor, en ook de oorzakelijke factor is onbekend.

De onderliggende oorzaak van alle vormen van osteoporose is een verstoring van het botmetabolisme.

Wat is botmetabolisme?

Naast beweging hebben botten nog vele andere belangrijke functies in ons lichaam: ze bieden mechanische steun aan het lichaam, beschermen vitale organen en fungeren als reservoir van calcium en fosfaat.

Om deze functies een leven lang te kunnen vervullen, moeten botten zich kunnen aanpassen aan veranderingen in mechanische belasting en hun integriteit en sterkte behouden.

De constante metabolische activiteit van botcellen dient dit doel:

1. Osteoblasten - Hun belangrijkste functie is botvorming en mineralisatie.
2. Osteoclasten - Hun belangrijkste functie is de vernietiging van bot door proteolytische enzymen.

Botmetabolisme is het proces van remodellering waarbij het oude of beschadigde deel van het bot wordt verwijderd en vervangen door nieuw bot.

De hele cyclus van botopbouw wordt voornamelijk gestimuleerd door lichamelijke activiteit.

Hij duurt ongeveer 4 maanden en kent 4 fasen:

1. Activeringsfase - Onrijpe osteoclasten komen naar het oppervlak van het beschadigde bot.
2. vernietigingsfase - rijpe osteoclasten vernietigen (resorberen) het beschadigde bot
3. Omkeerfase - Osteoclasten sterven af, onrijpe osteoblasten komen het beschadigde bot vervangen.
4. Nieuwe botvormingsfase - Rijpe osteoblasten produceren nieuw bot, en osteoblasten mineraliseren geleidelijk en veranderen in nieuwe botcellen, die geleidelijk veranderen in botcellen.

Om het botopbouwproces goed te laten verlopen, moet de door osteoblasten gemedieerde botvorming in evenwicht zijn met de door osteoclasten gemedieerde botafbraak.

Dit evenwicht wordt strikt gereguleerd door:

• bijschildklierhormoon
• calcitonine
• calcitriol
• oestrogenen
• groeihormoon
• insuline
• glucocorticoïden
• schildklierhormonen
• inflammatoire cytokines
• calciumniveaus
• vitamine K2 niveaus
• fosforgehalte

Een onevenwicht in de botstofwisseling ontstaat wanneer een van deze regulatoren om verschillende redenen een tekort of een teveel vertoont.

De tabel toont de invloed van de basisregelaars van het botmetabolisme op de activiteit van de botcellen

Wat is het verband tussen calcium, vitamine D en vitamine K2?

Botten zijn het grootste reservoir van calcium in het lichaam. Calcium komt daarin voor in de vorm van hydroxyapatiet, calciumwaterstoffosfaat en calciumcarbonaat.

Opdat calcium uit de voeding de botten kan bereiken, is de aanwezigheid van:

• de actieve vorm van vitamine D (calcitriol)
• vitamine K2
• osteocalcine
• de andere bovengenoemde regulatoren van het botmetabolisme, met name bijschildklierhormoon en calcitonine.

Calcitriol wordt in de nieren gevormd uit vitamine D3 (cholecalciferol) door de werking van bijschildklierhormoon.

Calcitriol heeft verschillende onmisbare functies in het lichaam, waaronder het verhogen van de calciumopname uit de darmen en het verminderen van de uitscheiding ervan in de urine.

Nadat calcium door de darmcellen (enterocyten) is opgenomen, komt de rol van vitamine K2 om de hoek kijken.

Vitamine K2 maakt deel uit van een enzym in ons lichaam dat gammaglutamylcarboxylase heet en ervoor zorgt dat osteocalcine wordt geactiveerd door een proces dat carboxylering heet.

Dit gecarboxyleerde osteocalcine werkt dan samen met calcitonine om calcium direct in de botten op te bouwen.

Dit betekent dat in het lichaam opgenomen calcium niet wordt afgezet waar het niet hoort (bijv. in de wanden van bloedvaten), maar zo efficiënt mogelijk wordt gebruikt om botmassa op te bouwen.

Osteocalcine is een eiwit dat door volgroeide osteoblasten wordt geproduceerd en deel uitmaakt van de botmatrix. De vorming van osteocalcine wordt bevorderd door calcitriol. Volgens recente bevindingen bevordert vitamine A ook de vorming van osteocalcine.

Voor meer informatie over vitamine A en zijn effect op het bot, zie hier: VITAMINE A voor een goed gezichtsvermogen? Waar is het nodig?

Doet osteoporose pijn?

In het begin niet.

In het beginstadium van de ziekte treden geen symptomen op.

Later kan aspecifieke rugpijn optreden, die verergert bij beweging, bijvoorbeeld rugpijn bij het veranderen van lichaamshouding van liggen naar zitten.

Er kan ook botpijn optreden zonder duidelijke oorzaak, bv. zonder verband met een eerder opgelopen botletsel.

Heel vaak is het allereerste teken van osteoporose een breuk wanneer de ziekte al volledig ontwikkeld is.

Breuken van door osteoporose aangetaste botten treden zelfs op bij zeer geringe druk en in situaties waarin een gezond bot niet zou breken.

De meest voorkomende breukplaatsen zijn de onderarm, de wervels en het dijbeen.

Andere symptomen van osteoporose die zich al hebben ontwikkeld zijn onder meer

• verlies van lichaamslengte
• gebogen houding
• algemene fysieke zwakte

Wanneer osteoporose wordt vermoed, maakt de behandelende arts meestal gebruik van:

1. visueel onderzoek, waarbij de lichamelijke parameters van de patiënt worden geëvalueerd
2. meting van de botmineraaldichtheid - densitometrie
3. laboratorium bloedonderzoek
4. conventioneel radiologisch onderzoek (bijvoorbeeld röntgenfoto's van de wervels).

Wat is densitometrie?

Densitometrie is een pijnloze test die de botmineraaldichtheid bepaalt, de zogenaamde botmineraaldichtheid (BMD).

Het wordt uitgevoerd in een radiologische polikliniek. Momenteel kan elke arts een verwijzing sturen voor dit onderzoek.

U moet aan ten minste één van de indicatiecriteria voldoen, waaronder:

• langdurig oestrogeentekort
• langdurige behandeling met corticosteroïden, anticoagulantia, anti-epileptica, immunosuppressiva, cytostatica, schildklierhormonen of andere geneesmiddelen die de botstofwisseling beïnvloeden
• BMI < 19
• vrouwen ouder dan 65 jaar en mannen ouder dan 70 jaar
• ouderlijke voorgeschiedenis van femurhalsfractuur
• aanwezigheid van andere chronische ziekten die de ontwikkeling van osteoporose beïnvloeden
• vermoeden van osteoporose op basis van wervelradiografieën
• fracturen als gevolg van onvoldoende trauma en andere symptomen die kenmerkend zijn voor osteoporose

Het principe van densitometrie is de meting van de absorptie van röntgenstralen door botweefsel.

Het resultaat is een waarde voor de botdichtheid, uitgedrukt in grammen minerale stof per ^cm2 bot ^(g/cm2). Met behulp van densitometrie bepaalt de arts de hoeveelheid calcium die in een bepaald bot aanwezig is.

Bij densitometrie worden alleen de botten met de grootste kans op breuken bestraald met röntgenstralen. De meest gebruikte methode bij densitometrie is dual energy X-ray absorptiometry (DXA).

Het meest nauwkeurige beeld van de botdichtheid wordt verkregen door centrale densitometrie, waarbij de wervelkolom en het bovenste deel van het dijbeen (proximale femur) worden onderzocht.

Densitometrieresultaten - hoe te begrijpen?

De uit het densitometrisch onderzoek verkregen botdichtheidswaarde moet worden omgezet in een T-score of Z-score voordat een diagnose kan worden gesteld.

De T-score geeft het verschil weer tussen de botdichtheidswaarde van de patiënt en de gemiddelde botdichtheidswaarde gemeten bij gezonde jonge mensen van hetzelfde geslacht.

De tabel toont de mate van osteoporose zoals gedefinieerd door de T-score.

Als de T-score ook maar met 1 eenheid afneemt, neemt het risico op een fractuur tot tweemaal toe.

De T-score wordt bepaald bij alle patiënten bij wie primaire osteoporose wordt vermoed, d.w.z. bij personen ouder dan 65 jaar en bij postmenopauzale vrouwen ongeacht hun leeftijd.

De Z-score is een vergelijking van de T-score van de patiënt en de gemiddelde T-score van gezonde personen van hetzelfde geslacht en dezelfde leeftijd.

Een Z-score van minder dan -2 wordt beschouwd als een waarschuwing voor verminderde botdichtheid.

De Z-score wordt vooral bepaald bij kinderen en jonge patiënten met een vermoeden van secundaire osteoporose.

Als osteopenie resulteert in...

Een T-score tussen -1 en -2,5 of een Z-score lager dan -2 wijst op een verminderde botdichtheid en wordt osteopenie genoemd.

Osteopenie leidt nog niet tot onvoldoende fracturen of andere problemen die optreden bij volledige osteoporose. Daarom wordt osteopenie beschouwd als een voorloper van osteoporose of beginnende osteoporose die nog geen symptomen heeft.

Als bij u osteopenie is vastgesteld, moet u regelmatig een densitometrische controle ondergaan. Tegelijkertijd moet u passende preventieve maatregelen nemen. Preventie kan vaak voorkomen dat osteopenie zich ontwikkelt tot osteoporose.

Trabeculaire botscore (TBS)

Met de DXA-methode die bij densitometrisch onderzoek wordt gebruikt, kan ook de zogenaamde trabeculaire botscore worden berekend, die onafhankelijk van de botdichtheid de kwaliteit van de botmassa beoordeelt.

Zij richt zich op de microarchitectuur van het bot, d.w.z. de verdeling van mineralen in specifieke botsecties, meestal in de lumbale wervelkolom.

Op basis van de TBS-waarde kan het fractuurrisico worden bepaald. Een TBS-waarde onder 1,32 wijst op een verminderde botkwaliteit en een verslechtering van de botmicroarchitectuur.

FRAX-fractuurrisicocalculator

FRAX (Fracture Risk Assessment Tool) is een door de WHO ontwikkelde computercalculator die het tienjaarsrisico op fracturen bij een patiënt met vermoedelijke osteoporose beoordeelt.

Het is een vragenlijst waarin de patiënt 11 diagnostische basisvragen over risicofactoren voor osteoporose beantwoordt. Als de patiënt densitometrische resultaten heeft, zijn er 12 vragen.

De patiënt kan deze vragenlijst gratis invullen via de website sheffield.ac.uk. Het is echter aan de arts om de resultaten te interpreteren.

Bloedonderzoek in het laboratorium

Osteoporose wordt gekenmerkt door verlies van botmatrix als gevolg van een onevenwicht in het botmetabolisme. Daarom kunnen verschillende biochemische parameters in het bloed worden onderzocht om eventuele veranderingen in de metabolische activiteit van de botcellen weer te geven.

Bloedonderzoek kan ook helpen om andere ziekten uit te sluiten die verantwoordelijk zouden kunnen zijn voor de ontwikkeling van secundaire osteoporose.

Bij de diagnose zijn de in de onderstaande tabel genoemde markers de belangrijkste die moeten worden bepaald bij een patiënt bij wie osteoporose wordt vermoed. De vermelde referentiewaarden gelden voor personen ouder dan 50 jaar.

De markers in de tabel

Wereld Osteoporose Dag valt op 20 oktober. Tijdens deze dag geven veel zorginstellingen en organisaties gratis lezingen of screenings gericht op het voorkomen en vroegtijdig opsporen van osteoporose.

Gevolgen, prognose

Het ernstigste gevolg van osteoporose zijn pijnlijke fracturen. Qua prognose zijn fracturen van de femurhals het gevaarlijkst.

Na een femurhalsfractuur overlijdt ongeveer 20% van de patiënten binnen een jaar aan complicaties.

Andere gevolgen van osteoporose zijn chronische pijn aan het bewegingsapparaat en het daarmee gepaard gaande onvermogen om bepaalde normale activiteiten uit te voeren. Dit kan leiden tot sociale terugtrekking en psychologische problemen.

Naar schatting zal ongeveer één op de drie vrouwen en één op de vijf mannen boven de 50 jaar een fractuur oplopen als gevolg van osteoporose. Door omgevings- en voedingsfactoren (bv. gebrek aan zonlicht, vitaminen, enz.) is het risico op deze fracturen in Europa het grootst in de Scandinavische landen.

Preventie

Wat je eet als je jong bent, staat je te wachten als je oud bent...

Voor elke ziekte is de basis van preventie de levensstijl, waaronder gezonde voeding en lichaamsbeweging.

Wat osteoporose betreft, is het heel belangrijk om de opbouw van botmassa vanaf jonge leeftijd niet te verwaarlozen.

Tijdens de adolescentie is de vorming van nieuw bot groter dan de afbraak van bot. Dit leidt tot groei. Rond de leeftijd van 25 jaar bereiken we de zogenaamde piekbotmassa. Dit betekent dat onze botten op deze leeftijd op hun best zijn. Rond de leeftijd van 35 jaar begint de botmassa op natuurlijke wijze af te nemen. Het percentage botverlies kan per gezond individu verschillen, afhankelijk van genetica, levensstijl of de kwaliteit van de op jonge leeftijd opgebouwde botmassa.

Wat is goed voor de opbouw van botmassa?

Eerst en vooral een gevarieerde en hoogwaardige voeding die zorgt voor voldoende inname van calcium, magnesium, B-vitaminen en vitamine K2 uit natuurlijke bronnen.

Het is ook noodzakelijk te zorgen voor een voldoende inname van vitamine D, die vaak moet worden ondersteund door passende voedingssupplementen. Bij het innemen daarvan moeten de aanbevelingen van de arts of apotheker worden opgevolgd.

Lees ook: Botdichtheid: wat zijn gezonde waarden bij het testen en hoe kan ik ze verhogen?

Regelmatige lichaamsbeweging is ook belangrijk voor de opbouw van botmassa. De intensiteit van de lichaamsbeweging moet worden aangepast aan de leeftijd en de huidige lichamelijke conditie. Vooral krachtsporten zoals krachttraining zijn het meest effectief.

Waarop letten?

Om de botmassa in de best mogelijke conditie te houden, moeten vooral de volgende activiteiten worden vermeden:

• een zittende levensstijl
• overmatige suikerconsumptie, die de calciumopname vermindert
• overmatige consumptie van dierlijke eiwitten, rood vlees en worst, waarvan de stofwisseling de afgifte van calcium uit de botten verhoogt
• overmatige zoutconsumptie, waardoor de calciumuitscheiding toeneemt
• alcohol, waardoor de calciumopname afneemt
• roken, aangezien nicotine de productie van bijschildklierhormoon en het evenwicht van de botcelactiviteit via verschillende mechanismen negatief beïnvloedt.

Koffie en osteoporose - hoe zit het eigenlijk?

Niet alleen koffie, maar ook andere populaire cafeïnehoudende dranken staan al jaren op de zwarte lijst wat betreft hun invloed op de gezondheid van de botten.

Het negatieve effect van cafeïne op het botmetabolisme houdt vooral verband met de diuretische werking, maar ook met het effect op de vitamine D-receptoren.

Een verhoogde diurese (afvoer van urine) na de consumptie van een cafeïnehoudende drank verhoogt de uitscheiding van calcium in de urine. Het effect op de vitamine D-receptoren heeft op zijn beurt een negatieve invloed op de opname van calcium.

Dit kan bijzonder problematisch zijn bij mensen die hoge doses cafeïne consumeren en die hun calciumverlies niet met de voeding vervangen, d.w.z. geen evenwichtige voeding hebben.

Daarom wordt de consumptie van hoge doses cafeïne niet aanbevolen voor de preventie en behandeling van osteoporose.

Het drinken van koffie in redelijke hoeveelheden (bijvoorbeeld 2 kopjes per dag met 8 g koffie) heeft echter geen significant effect op osteoporose.