Botulisme: Hoe manifesteert het zich en waarom ontstaat het? Wat is worstgif?

Botulisme is een ziekte die wordt veroorzaakt door het toxine botulinum toxine. Botulinum toxine is een van de krachtigste toxinen ter wereld. Het wordt gevormd door grampositieve anaerobe bacteriën (ze hebben geen zuurstof nodig om te leven) van het geslacht Clostridium. Er zijn verschillende soorten bacteriën. De bekendste zijn waarschijnlijk Clostridium botulinum. Andere zijn Clostridia butyricum of Clostridia barata.

De ziekte wordt ook wel voedselvergiftiging, botulinetoxinevergiftiging, worstvergiftiging of alimentair botulisme genoemd. Vergiftiging treedt op als gevolg van de inname van gif. Dit gif heeft een neurotoxisch effect, dat wil zeggen dat het het zenuwstelsel aantast.

Uit de geschiedenis

De ziekte is niet modern. Er is een verwijzing naar het mogelijk voorkomen van de ziekte van rond 886-911, toen de Byzantijnse keizer de productie van gif verbood. Later in de 19e eeuw werd de ziekte genoemd door de arts Justinus Kerner. De gifproducerende bacterie Clostridia botulinum werd in 1895 geïsoleerd door Emile van Ermengem, na een massale vergiftiging die optrad na het eten van gerookte ham.

Voedsel, bacteriën, gif en vergiftiging

Vergiftiging wordt veroorzaakt door voedsel waarin bacteriën zich vermenigvuldigen, voornamelijk als gevolg van onjuiste productie- of opslagprocessen. Onder deze voedingsmiddelen staan voedingsmiddelen met een hoog eiwitgehalte op de eerste plaats. Dit geldt vooral voor vlees en vis. Onder groenten, peulvruchten, maar ook diverse fruitsoorten en paddenstoelen.

Vooral voedingsmiddelen met een hoog eiwitgehalte lopen risico, maar ook andere, vooral huishoudelijke producten:

• ingeblikt voedsel (patés, linzen, kool)
• zelfgemaakte producten en conserven zoals worst, spek, ham, erwten, bonen, kool, maïs, ingelegde noten, knoflook, uien
• Vlees, vooral vleeswaren zoals worst, ham, vleeswaren
• zachte kazen, kaassaus of yoghurt
• vis (vissalade, worstjes)
• champignons, vooral die verpakt in folie
• groenten, vooral peulvruchten
• diverse vruchten (aardbeiencompote, enz.)

In het geval van ingeblikt of geconserveerd voedsel is het belangrijk om op te letten of het deksel bol staat, wat kan duiden op bederf en dus op de aanwezigheid van schadelijke stoffen zoals schimmel en bacteriën. Schimmel in dit voedsel kan ook andere ziekten en leverschade veroorzaken.

Botulinetoxine, ook wel BoNT of BTX genoemd, kan de dood veroorzaken bij inname van slechts 30 ng.

De naam botulisme is afgeleid van de Latijnse term botulus, wat worst betekent. Het staat ook bekend als worstvergiftiging. De bacterie Clostridium botulinum komt voor in twee vormen, namelijk de actieve en de inactieve vorm.

In de tabel staan de vormen waarin clostridia kan voorkomen

De bacteriën vermenigvuldigen zich onder de juiste omstandigheden, in afwezigheid van zuurstof. Vervolgens produceren ze botulinumtoxine. Resistente sporen zijn bestand tegen langdurig koken bij 100 °C. Het toxine zelf is echter thermolabiel en wordt daarom vernietigd door warmte. Het toxine wordt geïnactiveerd door het gedurende 10 minuten bij 80 °C te verhitten.

Het toxine gaat gemakkelijk door het zure milieu van de maag.

Bacteriën vermenigvuldigen zich niet in een zure omgeving, bij een pH van minder dan 4,5 (sommige vruchten).

Er zijn zeven immunologisch verschillende typen botulinetoxine, de typen A, B, C, D, E, F en G. De typen C en D zijn alleen voor vogels. Het neurotoxine bestaat uit twee ketens. Deze ketens zijn zeer instabiel. Ze worden verstoord door hitte maar ook door een hoge pH. Als de keten eenmaal is verstoord, is hun biologische activiteit opgeheven en zijn ze niet langer giftig.

De oorzaak van botulisme is dus de inname van clostridiale bacteriën, hun sporen en toxinen, d.w.z. botulinumtoxinen. Deze vorm wordt alimentair botulisme genoemd. De term alimentair geeft aan dat het te maken heeft met voedsel en de inname ervan. Het is dus een voedselvergiftiging. Er zijn nog andere vormen.

Botulinetoxine kan langs verschillende wegen het lichaam binnendringen en wordt dan ook zo genoemd, namelijk

• alimentair botulisme, na inname van voedsel
• intestinaal, waarbij de bacteriën zich vermenigvuldigen in de darm en toxinen produceren
• inademing, bij inademing
• vroegtijdig, wanneer de gewonde huid de toegangspoort is
• iatrogeen, wanneer het via een injectie wordt toegediend

Alimentair botulisme is eigenlijk een vergiftiging door voedsel dat een toxine bevat. Bacteriën vermenigvuldigen zich in risicovol voedsel, zoals voedsel in blik met gebreken, dat vervolgens BTX produceert:

• het voedsel botulinum toxine bevat
• de sporen zijn niet vernietigd tijdens de verwerking van het voedsel
• de sporen zijn gevormd tijdens de opslag van het voedsel
• het botulinetoxine is niet vernietigd voordat het voedsel wordt geconsumeerd

De intestinale vorm van botulisme komt voornamelijk voor bij baby's. Het wordt ook wel infantiel botulisme genoemd. Zelden komt het voor bij volwassenen. Het wordt dan ook wel intestinaal botulisme bij volwassenen genoemd. De oorzaak is voornamelijk te wijten aan de consumptie van honing. Dit is ook de reden waarom het wordt afgeraden om honing te geven aan kinderen jonger dan één jaar.

De inhalatie- en wondvormen van botulisme komen minder vaak voor. Bij de inhalatievorm worden sporen ingeademd en bij de wondvorm wordt de wond geïnfecteerd met clostridiabacteriën. De wondvorm komt vaker voor bij drugsverslaafden. Iatrogeen botulisme kan optreden als complicatie van therapeutisch toegediende Botox.

Clostridia komen over de hele wereld voor, vooral in de bodem, maar ook in water en sediment op de bodem van zeeën en rivieren. Ze zijn ook aangetroffen in planten en in de darmen van wilde of gedomesticeerde dieren. Meststoffen en rioolwaterverontreiniging dragen bij aan bodemverontreiniging.

Botulinetoxine wordt gebruikt om biologische wapens te maken, maar het heeft ook therapeutische toepassingen in de geneeskunde.

Zoals hierboven vermeld, kan clostridia worden aangetroffen in een verscheidenheid aan voedingsmiddelen, vooral als het juiste productieproces niet is gevolgd. Het risico is laag bij industriële productie in de voedingsmiddelenindustrie, maar neemt toe bij huishoudelijke productie, waar het risico hoger is.

Het is heel belangrijk om waakzaam te zijn als het blik of de conserven opgeblazen of bol staan, als de dop niet goed houdt en niet goed isoleert. Dit geldt ook voor worst (vooral worst of spek), zelfgemaakte conserven, zelfgemaakte conserven van groenten of fruit. Hetzelfde geldt voor ingeblikte of gerookte vis.

De sporen zijn bestand tegen koken bij 100 °C gedurende enkele uren, maar zijn gevoelig voor een stoomtemperatuur van 120 °C gedurende 30 minuten. Botulinetoxine zelf is gevoelig en wordt binnen enkele seconden vernietigd door kooktemperaturen. We brengen onszelf in gevaar als de principes van productie of warmtebehandeling van voedsel voor consumptie niet worden gevolgd.

Hoe werkt het toxine?

Eenmaal in het lichaam wordt botulinetoxine vanuit het spijsverteringskanaal door het bloed of de lymfe getransporteerd. Botulinetoxine is een neurotoxine. De term neurotoxine verwijst naar het effect op het zenuwstelsel. Het veroorzaakt verlamming van het perifere zenuwstelsel door de afgifte van acetylcholine te remmen. Daarnaast vermindert het de productie van andere neurotransmitters zoals noradrenaline, serotonine en dopamine.

BTX blokkeert de functie van zenuwvezels, wat leidt tot spierverlamming. Het toxine blokkeert de synaptische transmissie, zowel aan de neuromusculaire schijf als aan de zenuwuiteinden. Dit resulteert in een verminderde prikkelgeleiding. Als gevolg hiervan treedt spierverlamming op. Verlamming van de ademhalingsspieren en daaropvolgende verstikking zijn gevaarlijk.

Bij alimentair botulisme, d.w.z. na inslikken, is de incubatietijd meestal 12-72 uur. In sommige ernstige gevallen kunnen de symptomen echter al na 2 uur optreden. Er zijn zelfs meldingen van vergiftigingsverschijnselen na 8 dagen.

Omdat botulinetoxine een neurotoxisch effect heeft, manifesteert het zich door aantasting van het zenuwstelsel. Het begin van de aandoening begint naar verluidt geleidelijk vanuit de spieren van het hoofd naar beneden. De eerste symptomen zijn dus verlamming van de gezichtsspieren, verwijding van de pupillen van de ogen en verminderde aanpassing aan licht.

Er treedt ptosis op, dat is het hangen van de oogleden. Als botulisme wordt vermoed, worden ook spraak- of slikstoornissen opgemerkt. In een later stadium treedt betrokkenheid van de skeletspieren op, wat zich uit in verlamming. De verlamming kan gedeeltelijk zijn, maar in ernstige gevallen ook volledig. Ook de ademhalingsspieren kunnen in ernstige vorm worden aangetast.

Respiratoir falen (niet kunnen ademen) wordt niet alleen veroorzaakt door verlamming van de ademhalingsspieren, maar ook door inademing van een vreemd lichaam of voedsel. De persoon stikt en kan sterven. Vroege diagnose en behandeling zijn daarom ook erg belangrijk.

Symptomen van botulisme zijn onder andere

• misselijk gevoel tot overgeven
• verminderd slikken (dysfagie)
• dubbelzien (diplopie)
• verwijding van de pupillen van de ogen, zonder reactie op licht (fotoreactie)
• droge mond
• malaise, vermoeidheid en uitputting
• zweten
• spierverlamming (van het hoofd naar beneden)
  • ptosis (hangende oogleden)
  • spraakstoornis
  • verminderd slikken, risico op aspiratie, d.w.z. inademing
  • spierzwakte
  • verlamming van het skelet, zwakte van ledematen tot verlamming
  • ademhalingsspierzwakte tot ademhalingsfalen
  • hartfalen
• hese stem
• verlaagde bloeddruk
• duizeligheid
• hoofdpijn
• buikpijn
• urineretentie
• diarree of verstopping

Hoewel de zenuwen zijn aangetast, is er geen sprake van gevoelsstoornissen. Er is ook geen sprake van bewustzijnsstoornissen. De ziekte treedt op bij volledig bewustzijn. De oorzaak is een stoornis in de neuromusculaire transmissie, de geleiding van zenuwprikkelingen. De meest gevreesde en ernstige complicatie is hart- en ademhalingsstilstand. Dit is ook een reden om de ziekte vroegtijdig op te sporen en te behandelen.

Bij de diagnose en opsporing van de ziekte is het klinische beeld belangrijk. Er wordt een anamnese afgenomen. Hierbij is ook informatie over de consumptie van risicovol voedsel van belang. Natuurlijk worden vervolgens andere onderzoeken uitgevoerd om het onderscheid te maken met andere ziekten (neurologische ziekten zoals myasthenia gravis, maar ook encefalitis of vasculaire ongelukken). Dit wordt differentiaaldiagnose genoemd.

Detectie van het toxine in serum, feces of voedselresten wordt uitgevoerd. Een bioassay op muizen kan nuttig zijn. Dit kan ook het subtype van botulinetoxine aantonen. Een andere methode is het kweken van biologische monsters (bloed, braaksel, feces) of zelfs voedselmonsters. EMG, een onderzoek van de elektrische activiteit van de spieren, kan worden toegevoegd.

De incubatietijd van de ziekte is meestal 12-72 uur, maar kan aanzienlijk korter of langer zijn. De incubatietijd is de tijd tussen het binnendringen van het gif in het lichaam en de eerste symptomen van intoxicatie. Zwakte, malaise, vermoeidheid en uitputting zijn de eerste symptomen. Zweten of een droge mond en algemene droogheid van de slijmvliezen treden op.

Bij de eerste symptomen horen ook spijsverteringsstoornissen, zoals een zwaar gevoel, misselijkheid of braken en buikpijn. Deze kunnen gepaard gaan met diarree of zelfs ernstige constipatie. Een symptoom van een later stadium is echter het stoppen met plassen of het vasthouden van urine.

Vervolgens, en onder de vroege manifestaties, worden de spieren van het hoofd aangetast. De mimische spieren, de oogleden, worden als eerste aangetast, waardoor de oogleden gaan hangen en hangen (ptosis). Dubbelzien en verwijding van de pupillen van de ogen zijn typerend. De pupillen zijn niet in staat zich aan te passen, d.w.z. zich aan te passen aan de lichtomstandigheden.

Tijdens de hele ziekte heeft de persoon zijn gevoeligheid en bewustzijn volledig behouden.

In de latere stadia treden symptomen op zoals verminderd slikken en spraakvermogen. Spierverlamming breidt zich uit naar de spieren van de nek, de bovenste ledematen en daaronder. De getroffen persoon heeft een lage bloeddruk. Een ernstige complicatie is betrokkenheid van de ademhalingsspieren, ademstilstand en hartstilstand, d.w.z. de dood.

De zuigelingenvorm van botulisme is zeldzaam, maar komt het vaakst voor tussen 2 en 8 maanden. Het kind krijgt sporen binnen die vervolgens toxinen produceren in de darm. Er wordt gemeld dat dit meestal gebeurt na het eten van besmette honing, ahornsiroop en zelfs na het eten van aarde. Dit is ook de reden waarom het wordt afgeraden om honing te geven aan kinderen jonger dan 1 jaar.

Bij zo'n klein kind kunnen problemen optreden zoals

• langzaam drinken van melk, water
• veranderde stem bij het huilen
• verstopping
• verminderde spierspanning

Hoe de ziekte zich ontwikkelt en natuurlijk hoe snel de problemen zich ontwikkelen, hangt af van de dosis toxine en van de algemene toestand van het organisme. En last but not least is een snelle diagnose en behandeling belangrijk.

Preventie is belangrijk

Preventie is bijzonder belangrijk in de strijd tegen botulisme, in de vorm van het naleven van de principes voor de verwerking en productie van risicovolle voedingsmiddelen, niet alleen in de voedingsindustrie natuurlijk, maar ook thuis. Een voorbeeld hiervan is het naleven van persoonlijke hygiëne bij het hanteren van voedsel.

Voedsel moet grondig worden gereinigd. Een voorbeeld hiervan zijn onder andere wortelgroenten. Het is ook belangrijk om het voedsel schoon te maken voordat het wordt ingeblikt. Tijdens het steriliseren moet de juiste temperatuur en voldoende tijd in acht worden genomen. Als het blik of de conserven gezwollen of bol staan, is het riskant en moet het worden geweerd.

Botulisme komt wereldwijd echter zelden voor, vooral in familie-epidemieën wanneer de principes niet worden gevolgd.

De daaropvolgende warmtebehandeling van ingeblikt voedsel na opening en voor consumptie is ook geschikt, omdat warmtebehandeling gevoelige gifstoffen vernietigt. De temperatuur waarop voedsel wordt bewaard is net zo belangrijk, vooral voor de minimale houdbaarheid. Een voorbeeld is het bewaren van sommige voedingsmiddelen bij temperaturen onder de 4 °C.

Secundaire besmetting kan echter ook optreden tijdens de verwerking van voedingsmiddelen, wat betekent dat clostridiabacteriën worden geïntroduceerd in voedingsmiddelen waarin ze normaal niet aanwezig zijn. Als besmetting van voedingsmiddelen wordt vermoed, is het belangrijk om de voedingsmiddelen te testen en, indien positief, uit de verkoop te halen.

Botox en het therapeutisch gebruik ervan

Botulinetoxine is het meest effectieve gif ter wereld. En toch heeft het zijn weg gevonden naar de geneeskunde als therapeutisch middel. Botox, zoals het wordt genoemd, heeft meer dan 250 indicaties. Het wordt gebruikt in de geneeskunde, zelfs in de esthetische geneeskunde. Natuurlijk wordt het gebruikt in een dosis die duizenden keren lager en veiliger is dan de dosis die ongewenste problemen zou kunnen veroorzaken.

In de jaren 1970 gebruikte Alan B. Scott Botox voor het eerst om strabisme (scheelzien) te behandelen.

Het gebruik van Botox voor zijn positieve therapeutische effecten, bijvoorbeeld in gevallen van:

• in de neurologie
  • spierspasticiteit, d.w.z. spierstijfheid
  • spierdystonie, spasmen
  • spanningspijn
  • migraine
  • ziekte van Parkinson
  • hersenverlamming
• hyperhidrosis, overmatig zweten
• urine-incontinentie
• anale fissuur
• vaginisme (pijnlijke vernauwing van de vagina)
• esthetische geneeskunde en bekkenspieren
  • gladstrijken van gezichtsrimpels