Alvleesklierkanker: wat zijn de symptomen en stadia?

Alvleesklierkanker is een gevaarlijke vorm van kanker die zich snel en agressief ontwikkelt en een zeer hoog sterftecijfer heeft.

Wat is de alvleesklier en wat is zijn functie in het lichaam?

De alvleesklier bevindt zich tussen de maag en de wervelkolom en is 12-20 cm lang.

Hij bestaat uit drie delen:

1. De kop
2. Het lichaam
3. Staart

De kop van de alvleesklier sluit aan op de twaalfvingerige darm (duodenum). Het lichaam en de staart strekken zich uit naar de milt onder de linker ribbenboog.

De hele klier bestaat uit een exocrien en een endocrien deel. Het exocriene deel maakt 95% van het weefsel uit en produceert de enzymen die nodig zijn om voedsel te verteren. De enzymen komen via de alvleesklierbuis in de dunne darm terecht, waar ze zich met het voedsel vermengen. Het endocriene deel wordt vertegenwoordigd door de zogenaamde eilandjes van Langerhans. Het produceert insuline en glucagon, hormonen die nodig zijn voor de vertering van suikers.

Insuline verlaagt de bloedsuikerspiegel en glucagon verhoogt deze.

Een tumor kan zowel in het exocriene als in het endocriene deel van de alvleesklier ontstaan:

• Exocriene tumoren komen het meest voor en zijn meestal adenocarcinomen (93%).
• Endocriene tumoren komen minder vaak voor (7% van de pancreastumoren) en worden pancreas-neuro-endocriene tumoren (PNET's) genoemd.

Alvleesklierkanker is de tiende meest voorkomende vorm van kanker bij mannen en de negende meest voorkomende vorm van kanker bij vrouwen. Het is de vierde meest voorkomende doodsoorzaak door kanker en maakt 8% uit van alle sterfgevallen door kanker. Ongeveer 75% van alle alvleesklierkankers ontstaat in het hoofd- of halsgebied van de alvleesklier, 15-20% bevindt zich in het pancreaslichaam en 5-10% in de staart.

Risicofactoren voor alvleesklierkanker

Een risicofactor is alles wat de kans op het krijgen van de ziekte vergroot. Verschillende vormen van kanker hebben verschillende risicofactoren. Sommige risicofactoren, zoals roken, kunnen worden veranderd. Andere, zoals leeftijd of familiegeschiedenis, kunnen niet worden veranderd.

De aanwezigheid van een risicofactor of zelfs meerdere risicofactoren hoeft niet te betekenen dat u kanker zult krijgen. Omgekeerd kunnen sommige mensen die kanker krijgen geen bekende risicofactoren hebben.

Risicofactoren die we kunnen beheersen:

- Roken - Roken is een van de belangrijkste risicofactoren voor alvleesklierkanker. Het risico om alvleesklierkanker te krijgen is voor rokers ongeveer twee keer zo hoog als voor mensen die nooit gerookt hebben.

Naar schatting wordt ongeveer 25% van de gevallen van alvleesklierkanker veroorzaakt door het roken van sigaretten. Ook het roken van niet voor roken bestemde tabaksproducten verhoogt het risico. Wanneer iemand stopt met roken, begint het risico op alvleesklierkanker af te nemen.

- Overgewicht - Ernstig overgewicht (obesitas) is een risicofactor voor alvleesklierkanker. Mensen met obesitas (body mass index van 30 of meer) hebben ongeveer 20% meer kans om alvleesklierkanker te krijgen.

Extra kilo's rond de taille kunnen een risicofactor zijn, zelfs bij mensen zonder overgewicht.

- Diabetes - Alvleesklierkanker komt vaker voor bij mensen met diabetes. De oorzaak van deze aandoening is niet bekend. Mensen met diabetes type 2 lopen het meeste risico. Dit type diabetes komt steeds vaker voor bij kinderen en adolescenten, omdat deze leeftijdsgroepen ook steeds zwaarlijviger worden. Diabetes type 2 bij volwassenen wordt ook vaak in verband gebracht met overgewicht of obesitas.

Het is niet duidelijk of mensen met type 1 (jeugd)diabetes een hoger risico hebben op het ontwikkelen van alvleesklierkanker.

- Chronische alvleesklierontsteking - Chronische alvleesklierontsteking, een langdurige ontsteking van de alvleesklier, wordt in verband gebracht met een verhoogd risico op alvleesklierkanker en komt vaak voor bij overmatig alcoholgebruik en roken.

- Blootstelling aan bepaalde chemicaliën op het werk - Extreme blootstelling aan bepaalde chemicaliën die worden gebruikt in de chemische en metaalbewerkingsindustrie kan het risico op alvleesklierkanker verhogen.

Risicofactoren die we niet kunnen beheersen:

- Leeftijd - Het risico op alvleesklierkanker neemt toe met de leeftijd. Bijna alle patiënten zijn ouder dan 45 jaar en ongeveer tweederde is minstens 65. De gemiddelde leeftijd bij diagnose is 70 jaar.

- Geslacht - Mannen hebben een iets grotere kans om alvleesklierkanker te krijgen dan vrouwen. Dit kan op zijn minst gedeeltelijk te wijten zijn aan de hogere tabaksconsumptie van mannen, waardoor zij een groter risico lopen om alvleesklierkanker te krijgen.

- Ras - Afro-Amerikanen hebben een iets grotere kans op alvleesklierkanker dan blanken. De redenen hiervoor zijn niet duidelijk. Het kan te wijten zijn aan een hogere prevalentie van enkele andere risicofactoren voor alvleesklierkanker, zoals diabetes, roken en overgewicht.

- Familiegeschiedenis - Alvleesklierkanker komt in sommige families in meerdere generaties voor. In sommige van deze families is het hoge risico te wijten aan een erfelijk syndroom; in andere families is het gen dat het verhoogde risico veroorzaakt onbekend.

Hoewel familiegeschiedenis een risicofactor is, hebben de meeste mensen met alvleesklierkanker geen familiegeschiedenis van alvleesklierkanker.

- Geërfde genetische syndromen - Geërfde genveranderingen (mutaties) kunnen van ouders op kinderen worden overgedragen. Deze genveranderingen kunnen tot 10% van de gevallen van alvleesklierkanker veroorzaken. Soms leiden deze veranderingen tot syndromen met een verhoogd risico op andere vormen van kanker (of andere gezondheidsproblemen).

Voorbeelden van genetische syndromen die alvleesklierkanker kunnen veroorzaken zijn:

• erfelijk borst- en eierstokkankersyndroom veroorzaakt door mutaties in de BRCA1- of BRCA2-genen
• erfelijke borstkanker veroorzaakt door mutaties in het PALB2-gen
• familiair atypisch multipel melanoom veroorzaakt door mutaties in het p16/CDKN2A-gen en geassocieerd met melanomen van de huid en de ogen
• familiaire pancreatitis, meestal veroorzaakt door mutaties in het PRSS1-gen
• Lynch-syndroom, ook bekend als erfelijke non-polyposis colorectale kanker (HNPCC), meestal veroorzaakt door een defect in de MLH1- of MSH2-genen
• Peutz-Jeghers syndroom, veroorzaakt door een defect in het STK11-gen. Dit syndroom wordt ook geassocieerd met poliepen in het maagdarmkanaal en verschillende andere vormen van kanker
• Chronische alvleesklierontsteking (door een genmutatie) - Chronische alvleesklierontsteking wordt soms veroorzaakt door een erfelijke genmutatie. Mensen met deze erfelijke (familiaire) vorm van alvleesklierontsteking hebben een hoog levenslang risico op het ontwikkelen van alvleesklierkanker.

Factoren met onduidelijke invloed op het risico:

• Dieet - Een dieet met rood en bewerkt vlees (bijv. worst en spek) en verzadigde vetten kan het risico op alvleesklierkanker verhogen. Suikerhoudende dranken kunnen dit risico ook verhogen. Er is echter meer onderzoek nodig op dit gebied.

• Gebrek aan lichaamsbeweging - Sommige onderzoeken suggereren dat gebrek aan lichaamsbeweging het risico op alvleesklierkanker kan verhogen, maar dit is niet in alle onderzoeken aangetoond. Regelmatige lichaamsbeweging kan helpen het risico op alvleesklierkanker te verlagen.

• Koffie - Sommige oudere onderzoeken wijzen op een verhoogd risico op alvleesklierkanker bij het drinken van koffie, maar recentere onderzoeken hebben dit niet bevestigd.

• Alcohol - Er zijn onderzoeken die een verband hebben aangetoond tussen overmatig alcoholgebruik en alvleesklierkanker. Extreem alcoholgebruik kan ook leiden tot aandoeningen zoals chronische alvleesklierontsteking, waardoor het risico op alvleesklierkanker toeneemt.
• Infecties - Sommige onderzoeken suggereren dat infectie van de maag met de bacterie Helicobacter pylori (H. pylori), die maagzweren veroorzaakt, of infectie met hepatitis B het risico op alvleesklierkanker kan verhogen. Verdere onderzoeken zijn nodig.

Alvleesklierkanker veroorzaakt in eerste instantie vaak geen symptomen. Tegen de tijd dat de tumor symptomen veroorzaakt, is deze vaak al gegroeid of uitgezaaid buiten de alvleesklier.

Als u een of meer van de onderstaande symptomen hebt, betekent dit niet dat u alvleesklierkanker hebt. Het is zelfs waarschijnlijker dat veel van deze symptomen door andere ziekten worden veroorzaakt. Toch is het belangrijk om u door een arts te laten controleren als u een van deze symptomen hebt. Op die manier kan de oorzaak vroeg worden gevonden en mogelijk worden behandeld.

Geelzucht en verwante symptomen

Geelzucht is het geel worden van de ogen en de huid. Bij de meeste mensen met alvleesklierkanker is geelzucht het eerste symptoom.

Geelzucht wordt veroorzaakt door een ophoping van bilirubine, een donker geelbruine stof die in de lever wordt geproduceerd. De lever geeft normaal gesproken een vloeistof af die gal wordt genoemd en die bilirubine bevat. De gal gaat via de gemeenschappelijke galbuis naar de darmen, waar het helpt vetten af te breken. Uiteindelijk verlaat het het lichaam via de ontlasting. Wanneer de gemeenschappelijke galbuis verstopt raakt, kan de gal niet in de darmen komen en neemt de hoeveelheid bilirubine in het lichaam toe.

Tumoren die in de kop van de alvleesklier beginnen, zitten dicht bij de gemeenschappelijke galbuis. Deze tumoren kunnen druk uitoefenen op de galbuis en geelzucht veroorzaken terwijl ze nog heel klein zijn. Dit kan er soms toe leiden dat deze tumoren in een vroeg stadium verschijnen.

Tumoren die in het lichaam of in de staart van de alvleesklier beginnen, drukken pas op de galbuis als ze in de hele alvleesklier zijn uitgezaaid. Tegen die tijd is de tumor vaak al buiten de alvleesklier uitgezaaid. Wanneer alvleesklierkanker uitzaait, is dat vaak naar de lever. Dit kan ook geelzucht veroorzaken.

Andere symptomen van geelzucht:

• Donkere urine: soms is het eerste teken van geelzucht donkerder urine. Wanneer het bilirubinegehalte in het bloed stijgt, krijgt de urine een bruine kleur.
• Lichte of olieachtige ontlasting: Bilirubine geeft de ontlasting meestal een bruine kleur. Als de galbuis verstopt is, kan de ontlasting licht of grijs van kleur zijn. Als gal en pancreasenzymen, die helpen bij het afbreken van vetten, niet in de darmen terechtkomen, kan de ontlasting olieachtig zijn en in het toilet drijven.
• Jeukende huid: wanneer bilirubine zich ophoopt in de huid, veroorzaakt dit naast geelheid ook jeuk.

Alvleesklierkanker is niet de meest voorkomende oorzaak van geelzucht. Andere oorzaken zoals galstenen, hepatitis en andere aandoeningen van de lever en galwegen komen veel vaker voor.

Buik- of rugpijn

Buik- ofrugpijn komt vaak voor bij alvleesklierkanker.

Tumoren die in het lichaam of de staart van de alvleesklier beginnen, kunnen vrij snel groeien. Ze beginnen op andere omliggende organen te drukken, wat pijn veroorzaakt. De kanker kan ook uitzaaien naar de zenuwen rond de alvleesklier. Dit veroorzaakt vaak rugpijn. Algehele buik- of rugpijn komt vrij vaak voor. Het wordt meestal veroorzaakt door iets anders dan alvleesklierkanker.

Gewichtsverlies en gebrek aan eetlust

Onbedoeld gewichtsverlies komt vaak voor bij mensen met alvleesklierkanker. Deze mensen hebben vaak weinig of geen eetlust.

Misselijkheid en overgeven

Als de kanker op het uiteinde van de maag drukt, kan deze gedeeltelijk geblokkeerd raken. Hierdoor kan voedsel moeilijker passeren. Dit kan misselijkheid, overgeven en pijn veroorzaken, die meestal erger zijn na het eten.

Vergroting van de galblaas of lever

Als kanker de galbuis blokkeert, kan gal zich ophopen in de galblaas, waardoor deze groter wordt. De arts kan dit soms voelen (als een grote knobbel rechts onder de ribbenkast) wanneer hij de buik onderzoekt.

Alvleesklierkanker kan soms ook de lever vergroten, vooral als de kanker door uitzaaiing naar de lever is uitgezaaid. De arts kan bij onderzoek de rand van de lever onder de rechterkant van de ribbenkast voelen. Een vergrote lever kan op beeldvormend onderzoek (echografie) worden gezien.

Bloedstolsels

Soms is het eerste teken van de ziekte een bloedstolsel in een grote ader, vaak in het been. Dit wordt een diepe veneuze trombose genoemd. Symptomen kunnen pijn, zwelling, roodheid en warmte in het aangetaste been zijn. Soms kan het stolsel afbreken en in de longen terechtkomen. Dit kan ademhalen moeilijk maken of pijn op de borst veroorzaken. Een bloedstolsel in de longen wordt een longembolie genoemd.

Een bloedstolsel betekent echter niet dat je kanker hebt. De meeste bloedstolsels worden door andere oorzaken veroorzaakt.

Diabetes

In zeldzame gevallen veroorzaakt alvleesklierkanker diabetes (hoge bloedsuikerspiegel). Het vernietigt de cellen die insuline maken. Symptomen zijn onder andere dorst en honger en vaak moeten plassen. Vaker kan kanker leiden tot kleine veranderingen in de bloedsuikerspiegel die geen symptomen van diabetes veroorzaken. Deze kunnen worden opgespoord met bloedtests.

In een vroeg stadium is alvleesklierkanker moeilijk op te sporen omdat de arts de alvleesklier niet kan voelen tijdens een routinebuikonderzoek.

Laboratoriumparameters

Laboratoriumonderzoek is relatief onbelangrijk voor de diagnose van alvleesklierkanker.

De arts vindt bloedarmoede (anemie) als de tumor in het omliggende gebied (twaalfvingerige darm of maag) is gegroeid.

De bezinking van rode bloedcellen is regelmatig verhoogd.

Als de tumor op de galwegen drukt, vinden we geelzucht en verhoogde bilirubine en alkalische fosfatase (ALP). Als de patiënt een acute pancreatitis ontwikkelt, kunnen we verhoogde amylasespiegels in het bloed en de urine vinden.

Tumormarkers hebben weinig diagnostische waarde. Ze zijn nuttig voor het monitoren van het stadium van de ziekte en het controleren van de effectiviteit van de behandeling. Veel publicaties laten een goede correlatie zien tussen het vinden van een verhoogde carcinoembryonisch antigeen (CEA) concentratie in het bloed en de diagnose alvleesklierkanker. De test is positief in 85% van de patiënten.

CA 19-9 is de meest onderzochte oncogene marker bij de diagnose en follow-up van patiënten met alvleesklierkanker.

Niet-invasieve testmethoden

• Abdominale ultrasonografie (USG) is het eerste onderzoek dat wordt uitgevoerd wanneer alvleesklierkanker wordt vermoed. USG toont op betrouwbare wijze de alvleesklier met de alvleesklierbuis, de lever, de galblaas en de galwegen. Onder echogeleiding is het mogelijk om een gerichte fijnnaaldpunctie van de alvleesklier uit te voeren en een monster van de alvleesklier te verkrijgen voor histologisch onderzoek.

• Computertomografie (CT) neemt de belangrijkste plaats in bij de diagnose van alvleesklierkanker. Vergeleken met echografie heeft het een betere ruimtelijke oriëntatie van de organen en een beter zicht op de organen zelf.

• Magnetic resonance imaging (MRI) en magnetische resonantie cholagiopancreatografie (MRCP) kunnen nauwkeuriger zijn dan CT bij de diagnose van alvleesklierkanker. Het wordt gebruikt in gevallen waarin de CT-scan geen uitsluitsel geeft. MRCP toont de gal- en alvleesklierbuizen in het MR-beeld.

• Endoscopische echografie (EUS) is een echografisch onderzoek van de alvleesklier dat wordt uitgevoerd met een sonde die in de maag en twaalfvingerige darm wordt ingebracht. Het is een onmisbare onderzoeksmethode in de preoperatieve zorg voor patiënten met alvleesklierkanker. Voor tumoren groter dan 2 cm is de diagnostische opbrengst 100%, terwijl voor kleinere tumoren de diagnostische nauwkeurigheid afneemt.

Invasieve beeldvormingsmethoden

• Endoscopische retrograde cholangiopancreatografie (ERCP) is een onderzoek waarbij een sonde in de twaalfvingerige darm wordt ingebracht. De gal- en alvleesklierbuizen worden gevuld met een contrastmiddel, dat vervolgens onder röntgenstraling in beeld wordt gebracht. Dit is een van de meest betrouwbare methoden voor het diagnosticeren van alvleesklierkanker. Alvleesklierkanker veroorzaakt veranderingen in de alvleesklier en de galwegen. Tijdens het onderzoek kan in sommige gevallen een monster worden genomen voor histologisch onderzoek.

• Endoscopische echografie en dunne-naald aspiratiebiopsie is een ander type onderzoek. Tijdens het hierboven beschreven echografisch onderzoek is het mogelijk om een monster van alvleesklierweefsel te nemen voor histologisch onderzoek. Het voordeel is de mogelijkheid om monsters te nemen van kleine tumoren (een paar mm).

Stadia van alvleesklierkanker: van stadium 0 (carcinoma in situ) tot stadium IV - van lokaal tot uitgebreid carcinoom met verre uitzaaiingen.

Prognose van de ziekte

Alvleesklierkanker is een van de ergste vormen van kanker ooit. Slechts ongeveer 1% van de patiënten overleeft 5 jaar na de diagnose. Na een radicale operatie is de gemiddelde overlevingstijd tussen de 12 en 18 maanden.

Elke vooruitgang in de vroege diagnose en behandeling van deze tumor kan veel verlichting brengen voor de patiënt.