Wat zijn corticosteroïden, wanneer worden ze gebruikt en wat zijn hun bijwerkingen?

Corticosteroïden, steroïden, corticosteroïden of in de volksmond "hormonen" behoren tot de meest gebruikte immunomodulerende middelen.

De introductie van corticosteroïden in de klinische praktijk is een grote vooruitgang geweest in de geneeskunde en heeft de kwaliteit van leven en de prognose van veel patiënten verbeterd.

Na de ontdekking van cortisol in 1948 wordt er zelfs gesproken van een pre-cortisol en post-cortisol tijdperk.

Voor deze unieke wetenschappelijke ontdekking werd de Nobelprijs toegekend aan T. Reichstein (voor de ontdekking van cortison), P. S. Hench en E. C. Kendall (voor de introductie van glucocorticoïden in de praktijk).

Corticotherapie werd voor het eerst gebruikt bij de behandeling van reumatoïde artritis.

De behandeling met corticosteroïden brengt verlichting bij patiënten met veel ziekten.

Immunomodulerende middelen, immunomodulatoren genoemd, wijzigen de immunologische reactie van het lichaam.

Corticosteroïden hebben een breed scala aan toepassingen in de geneeskunde.

Ze worden vaak vooral gebruikt vanwege hun ontstekingsremmende en immunosuppressieve werking.

De lijst van indicaties waarbij corticosteroïden kunnen worden gebruikt voor behandeling is zeer uitgebreid. Ze kunnen inwerken op verschillende ziekten van praktisch alle organen van het organisme.

Vaak is de toediening van corticosteroïden levensreddend (bijv. bij allergische reacties).

De meest voorkomende medische disciplines die corticosteroïden gebruiken bij de behandeling zijn gastro-enterologie, reumatologie, endocrinologie, dermatovenerologie, immunoallergie, pulmonologie, enz.

Wanneer een patiënt wordt behandeld met corticosteroïden, heeft dit veel voordelen, zoals verbetering van de symptomen van de ziekte en verlichting.

Corticosteroïden hebben echter ook hun valkuilen wanneer ze langdurig worden gebruikt en kunnen bijwerkingen hebben.

Vaak is er geen andere optie in de behandeling van hun onderliggende ziekte en worden patiënten doorverwezen naar langdurig gebruik van corticosteroïden.

Het effect van corticosteroïden wordt via verschillende mechanismen in het lichaam uitgeoefend.

Ze vormen een empirische, niet-selectieve behandeling en werken zowel op het immuunsysteem als op andere organen.

Bij langdurig gebruik moet een zeker evenwicht gezocht worden tussen een effectieve behandeling en het minimaliseren van bijwerkingen, wat een grote uitdaging is.

Wat zijn de belangrijkste effecten?

De belangrijkste gunstige effecten van corticosteroïden:

• ontstekingsremmend
• anti-allergisch
• antiproliferatief (voorkomt celproliferatie)
• vermindering van de permeabiliteit (doorlaatbaarheid) en stabilisatie van membranen
• pijnstillend (secundair)

De productie van glucocorticoïden wordt geregeld door de hersenen (hypothalamus-hypofyse-as) en de bijnieren. Samen vormen ze de hypothalamus-hypofyse-bijnier-as.

De hoogste cortisolspiegels bij mensen komen 's ochtends voor en de laagste 's avonds. Het cortisolgehalte in het bloed van een persoon is dus onderhevig aan een dagelijks ritme. Het cortisolgehalte wordt beïnvloed door stress, emoties, pijn, ziekte, trauma, enz.

In de gangbare praktijk gebruiken we synthetisch bereide corticosteroïden die de immuniteit op zowel cellulair als humoraal (antilichaam) niveau onderdrukken.

Op basis van de werkingsduur worden glucocorticoïden onderscheiden:

• korte biologische halfwaardetijd (tot 12 uur)
• middellange biologische halfwaardetijd (12-36 uur)
• lange biologische halfwaardetijd (meer dan 36 uur)

Naargelang de duur van de behandeling maken we een onderscheid:

• kortdurende toediening (tot 10 dagen)
• middellange toediening (10-30 dagen)
• langdurige toediening (meer dan 30 dagen)

Dosering corticosteroïden

• één dosis per dag (in de ochtend)
• gefractioneerd (2-4 keer per dag)
• afwisselende toediening (2x daags 's middags)
• toediening in pulsen van kleinere (minipulsen) of grotere doses (pulstherapie)

Toedieningsvorm:

• Oraal (via de mond)
• inhalatie, intranasaal
• intraveneus (in een ader), zogenaamde infusie
• topisch (direct op de gewenste plaats)

Topisch gebruik komt vaak voor in de dermatovenerologie, waar het corticosteroïd direct op de huid wordt aangebracht.

In de orthopedie wordt bijvoorbeeld gebruik gemaakt van directe injectie in het gewricht (intra-articulair).

In de neurologie wordt het vaak gebruikt voor rugpijn in de vorm van 'sprays' die de zenuwen verdoven, de zwelling verminderen en een ontstekingsremmend effect hebben.

In de longgeneeskunde worden corticosteroïden gebruikt, bijvoorbeeld in inhalatiesprays voor astma.

Topisch gebruik vermindert de incidentie van bijwerkingen in vergelijking met algemeen gebruik!

Geselecteerde corticosteroïden die je het meest kunt tegenkomen:

Hydrocortison, prednison, prednisolon, methylprednisolon, dexamethason, triamcinolon, betamethason, fludrocortison, enz.

Wat zijn de bijwerkingen van langdurige behandeling?

Bijwerkingen van langdurige behandeling met corticosteroïden zijn:

• verminderde glucosetolerantie, diabetes mellitus (suikerziekte)
• stoornis in de vetstofwisseling
• hypertensie (hoge bloeddruk)
• maagzweren
• acute pancreatitis (acute ontsteking van de alvleesklier)
• spierzwakte (myopathie), vermoeidheid
• osteoporose (dunner worden van botten)
• psychische stoornissen (euforie, depressie)
• groeiachterstand (groeivertraging) bij kinderen
• verhoogde vatbaarheid voor infecties
• glaucoom (hoge intraoculaire druk)
• hypokaliëmie (verlaagde kaliumspiegel)
• toegenomen/afgenomen witte bloedcellen (leukocytose, leukopenie)
• verhoogd aantal rode bloedcellen (erytrocyten), polyglobulie genoemd
• paarse striemen op de huid, gevoeligheid voor blauwe plekken
• verhoogd risico op trombo-embolische voorvallen
• iatrogeen syndroom van Cushing (halvemaangezicht, zwaarlijvigheid - abdominaal type, stierennek, paarse striae, vermoeidheid, depressie, diabetes, hypertensie, hoofdpijn, verminderde wondgenezing, verhoogde neiging tot blauwe plekken, dunner worden van botten, enz.)

In het geval van langdurige behandeling met corticosteroïden wordt aanbevolen om een zogenaamde GK-patiëntenkaart in te voeren.

Het gewicht van de patiënt, de bloeddruk, de incidentie van perifeer oedeem, de cardiovasculaire status, het lipidogram (lipidengehalte), de glucoseconcentratie (suiker) in bloed en urine en de intraoculaire druk worden regelmatig gecontroleerd en gedocumenteerd.

Suppletie (aanvulling) van calcium en vitamine D wordt ook aanbevolen voor langdurige behandeling.

Raadpleeg altijd een specialist!

Abrupt stoppen met corticosteroïden tijdens langdurige behandeling zal de hormoonspiegels snel en aanzienlijk veranderen en kan zelfs het leven van de patiënt in gevaar brengen.

Behandeling met corticosteroïden bij kinderen

In de pediatrische populatie wordt de behandeling met corticosteroïden ook gebruikt in verschillende klinische gebieden. De sterke ontstekingsremmende en immunosuppressieve werking helpt kinderen bij de behandeling van een reeks ziekten, zoals auto-immuunziekten.

Klinische observationele studies hebben herhaaldelijk bevestigd dat het essentieel is om het botmetabolisme bij kinderen tijdens de behandeling met corticosteroïden te controleren. Er is een schadelijk effect op het groeiende skelet en een verhoogde gevoeligheid voor fracturen beschreven bij langdurige behandeling.

Densitometrisch onderzoek biedt controle van de hoeveelheid botmassa. Bij het controleren van een jonge patiënt is het ook belangrijk om biochemische parameters en markers te controleren die de turnover van botmetabolisme monitoren.

Bij langdurige behandeling is patiëntmanagement en zorgvuldige verstrekking door een specialist essentieel. Het doel is adequate follow-up, preventie van verwachte complicaties en minimalisatie van risico's.