Natrium en de effecten ervan op de gezondheid. Wist je dat het ook in medicijnen zit?

Heb je je ooit afgevraagd hoeveel zout je elke dag binnenkrijgt? Misschien ben je onaangenaam verrast.

Welk effect heeft natrium op ons lichaam, welke hoeveelheid is veilig en wanneer vormt het een bedreiging voor onze gezondheid?

Wat weten we over natrium?

Natrium is het op drie na meest voorkomende element op aarde. Het maakt ongeveer 2,6% uit van de aardkorst. Het maakt ook deel uit van het heelal, zoals de zon en de sterren.

De ontdekker van natrium is de Engelse scheikundige Sir Humphry Davy, die in 1807 voor het eerst zuiver natrium isoleerde uit de verbinding natriumhydroxide door middel van elektrolyse.

De naam natrium komt van het Engelse woord soda en het Latijnse woord sodanum.

De chemische naam natrium Na is afgeleid van de Latijnse naam natrium en werd gevormd uit het Griekse woord nitron. De natriumverbinding sodanum werd in de Middeleeuwen gebruikt als middel tegen hoofdpijn.

Sommige natriumverbindingen werden al gebruikt in de tijd van de oude Egyptenaren, Romeinen en Grieken. Zij gebruikten natriumcarbonaat in combinatie met kaliumcarbonaat als wasmiddel.

Tot de 18e eeuw kende men het verschil tussen natrium en kalium niet.

Natrium behoort tot de groep van alkalimetalen. Het staat op de eerste plaats wat betreft overvloed in deze groep chemische elementen. De naam alkalimetalen is gebaseerd op het feit dat deze elementen met water reageren tot basen.

Naast natrium behoren lithium, kalium, rubidium, cesium en francium tot de alkalimetalen.

Alkalimetalen zijn elementen uit groep 1A van het periodiek systeem der chemische elementen (verticale balken).
Natrium (Na) is ingedeeld in periode 3 (horizontale balken).

Natrium is, net als alle andere alkalimetalen, zeer reactief. Vanwege zijn hoge reactiviteit (bijvoorbeeld met water of zuurstof) komt het daarom in de natuur niet in zijn elementaire (d.w.z. vrije) vorm voor, maar altijd als verbinding. We spreken dan van natriumverbindingen.

Wat zijn aard en eigenschappen betreft, is natrium een glanzend, zilverkleurig metaal.
De kleur verandert in grijs als het aan de lucht wordt blootgesteld.
Het is zacht en kan dus worden gesneden, bijvoorbeeld met een mes.
Het heeft een lagere dichtheid dan water en drijft daarom op het oppervlak.

Omdat natrium een metaal is, heeft het een goed geleidingsvermogen. Het geleidt elektriciteit en warmte.

Bij verhitting in lucht ontbrandt het en brandt het met een karakteristieke gele vlam.

Tabel met basisinformatie over natrium

Meest voorkomende natriumverbindingen

Natrium is een van de meest voorkomende elementen op aarde. Het komt voor in de oppervlaktelagen van de aardkorst. Omdat het gemakkelijk oplost, is het ook een bestanddeel van water, of we het nu hebben over zeewater of ondergronds mineraalwater.

Toen natriumwater in contact kwam met rotsen aan het aardoppervlak, werd natrium daar ook deel van. Zo worden mineralen gevormd.

De bekendste en meest gebruikte natriumverbinding is waarschijnlijk natriumchloride, chemische formule NaCl.

Het komt van nature voor als het mineraal haliet. Afzettingen van dit mineraal komen voor in opgedroogde meren en zeeën. Natriumchloride maakt deel uit van onze dagelijkse voeding en staat bekend als keukenzout.

We noemen ook andere verbindingen die natrium kan vormen en die in ons dagelijks leven worden gebruikt.

• Na2CO3 - natriumcarbonaat of soda
• NaHCO3 - natriumbicarbonaat of zuiveringszout
• NaOH - natriumhydroxide of bijtende soda
• NaNO3 - natriumnitraat of chilikalk
• Na3AlF6 - natriumhexafluoroaluminaat of cryoliet
• Na2SO4 - natriumsulfaat
• Na2B4O7. 10H2O - natriumtetraboraat of borax

Natrium is ook een essentieel bestanddeel van planten- en dierencellen.

Hoe wordt natrium geproduceerd en waar wordt het gebruikt?

Voor commercieel gebruik wordt natrium momenteel verkregen door het fysisch-chemische proces van elektrolyse van gesmolten natriumchloride.

De startverbinding is een gesmolten mengsel van calciumchloride en natriumchloride. De elektrolyse produceert calcium, dat door zijn hogere smelttemperatuur (vergeleken met natrium) stolt en zich scheidt van het natrium.

Natriumlegeringen worden gebruikt in de voedingsmiddelen-, papier- en glasindustrie, bij de productie van zeep en in de chemische, textiel- en niet te vergeten farmaceutische industrie.

Het belang van de biologische functie van natrium

Vanuit biologisch oogpunt is natrium een essentiële stof. Het is essentieel voor het goed functioneren van het lichaam en vervult verschillende vitale functies.

Het is het belangrijkste kation in de extracellulaire vloeistof (vloeistof buiten de cellen, bijv. bloedplasma). De meeste natriumvoorraden van het lichaam bevinden zich in de extracellulaire vloeistof. Het is ook een bestanddeel van de lichaamscellen.

Het normale natriumgehalte in het bloed ligt ongeveer tussen 135 mmol/l en 145 mmol/l. Als de hoeveelheid natrium afneemt of toeneemt ten opzichte van de fysiologische concentratie, treden pathologische aandoeningen op.

We hebben het over de volgende gevallen:

• hyponatriëmie - een verlaagd natriumniveau in het bloed onder 135 mmol/l
• hypernatriëmie - een verhoogd natriumniveau in het bloed boven 145 mmol/l

De fysiologische behoefte aan natrium bij volwassenen ligt tussen 165 en 230 mg per dag.

Aan deze behoefte wordt meestal volledig voldaan door een evenwichtige dagelijkse voeding.

De hoeveelheid natrium die gedurende de dag moet worden opgenomen, hangt ook af van een aantal factoren, zoals de mate van zweten tijdens lichamelijke activiteit, de omgeving of de temperatuur (hogere temperaturen doen het zweten toenemen en daarom is de behoefte aan natriuminname hoger).

Het gemiddelde natriumgehalte van een volwassen man is 92 g. De helft van deze hoeveelheid bevindt zich in de extracellulaire vloeistof, de rest in cellen en botten.

De huidige trend is dat de hoeveelheid natrium die het lichaam daadwerkelijk nodig heeft, meerdere malen wordt overschreden. Dit is te wijten aan overmatige zoutconsumptie in de voeding.

Een persoon zou idealiter ongeveer ¼ theelepel zout per dag moeten innemen.

Waarom is natrium belangrijk voor ons?

Natrium speelt een belangrijke rol bij het handhaven van cellulaire homeostase (stabiliteit), het reguleren van de vochtbalans en het zuur-base-evenwicht (de verhouding tussen zure en basische componenten). Door de hoeveelheid vocht in het lichaam en het bijbehorende bloedvolume te beïnvloeden, is natrium betrokken bij de regulatie van de bloeddruk.

Het is ook belangrijk voor de spier- en zenuwfunctie en is betrokken bij het transport van voedingsstoffen en andere stoffen over celmembranen.

Welke voedingsmiddelen zijn bronnen van natrium?

De belangrijkste bron van natrium in de voeding is natriumchloride (keukenzout). Dit wordt dagelijks gebruikt bij de productie en verwerking van voedsel, bij de bereiding en smaak van voedsel, enz.

De totale hoeveelheid natrium die iemand via de voeding binnenkrijgt, is een combinatie van:

• de kleine hoeveelheid natrium die van nature aanwezig is in voedsel
• een grotere hoeveelheid natrium die wordt gebruikt bij het bereiden of op smaak brengen van voedsel
• een nog grotere hoeveelheid natrium die aan voedsel wordt toegevoegd tijdens de productie en verwerking ervan.

Daarnaast is natrium ook aanwezig in sommige geneesmiddelen die oraal of parenteraal (via injectie of infuus) worden toegediend. De hoeveelheid natrium in geneesmiddelen is vaak niet verwaarloosbaar en het is belangrijk om hier rekening mee te houden.

Het natriumgehalte van voedingsmiddelen is zeer variabel en hangt af van de herkomst van het voedsel (dierlijk voedsel bevat bijvoorbeeld van nature meer natrium) en ook van de mate waarin het voedsel verwerkt is (natrium wordt aan het voedsel toegevoegd tijdens het verwerken of herverpakken).

Natriumarme voedingsmiddelen bevatten niet meer dan 140 mg natrium per portie.

Natriumrijk voedsel wordt gedefinieerd als 400 mg of meer.

Voorbeelden van natriumarme voedingsmiddelen zijn fruit (5 mg/100 g), groenten (10 mg/100 g), melk (50 mg/100 g), eieren (80 mg/100 g), verse vis (100 mg/100 g) of granen en oliën.

Bij bewerkte voedingsmiddelen kan het natriumgehalte aanzienlijk afwijken van de oorspronkelijke staat. Dit geldt vooral voor vlees en vleesproducten of kaas. Het natriumgehalte van deze voedingsmiddelen neemt aanzienlijk toe.

Vergelijking van levensmiddelen en hun natriumgehalte in onbewerkte en bewerkte vorm (tabel)

Wat gebeurt er met natrium in het lichaam?

Van alle mogelijke absorptieroutes wordt natrium het meest en in de grootste hoeveelheid opgenomen in het spijsverteringskanaal, d.w.z. in de dunne en dikke darm.

Meer dan 95% van het natrium uit voedsel wordt op deze manier opgenomen.

De natriumbalans in het lichaam is nauw verbonden met de vochtbalans, d.w.z. de hoeveelheid zouten verandert met de hoeveelheid lichaamsvocht.

Laten we dit uitleggen met een eenvoudig voorbeeld.

Het menselijk lichaam probeert de totale hoeveelheid vocht en elektrolyten (natrium en kalium) constant te houden.

Als het natriumgehalte aanzienlijk stijgt (het bloed is te geconcentreerd), probeert het lichaam het bloed te "verdunnen", d.w.z. het volume te vergroten. Het lichaam stuurt een signaal en de persoon begint dorst te krijgen, wat leidt tot een verhoogde waterinname.

Naast dorst wordt er nog een ander mechanisme in werking gesteld: er worden stoffen aangemaakt die rechtstreeks inwerken op de nieren, zodat die meer water vasthouden.

Dit is het zogenaamde gecombineerde effect, waarbij de totale hoeveelheid vocht en elektrolyten weer in balans wordt gebracht.

In het andere geval, als het natriumgehalte aanzienlijk wordt verlaagd, scheiden de nieren meer water uit. Op deze manier wordt het evenwicht hersteld.

De nieren spelen dus een belangrijke rol bij het reguleren van het natriumgehalte in het lichaam. Via de nieren wordt het meeste natrium uit het lichaam verwijderd.

Bij volwassenen is een normaal natriumgehalte in de urine 20 mmol/l in een enkel urinemonster (40 tot 220 mmol/l per dag).

De snelheid waarmee natrium via de nieren weer in het bloed wordt opgenomen, hangt af van de individuele behoefte en varieert van 0,5 tot 10%.

Lichaamseigen chemische stoffen, zoals noradrenaline, aldosteron of insuline, verhogen de natriumreabsorptie.
Omgekeerd bevorderen chemische verbindingen zoals dopamine, prostaglandinen of sommige hartpeptiden de natriumuitscheiding in de urine.

Naast de urine, de belangrijkste uitscheidingsroute, wordt natrium ook in beperkte mate uit het lichaam verwijderd via de feces of door zweten. De uitscheiding via deze beide routes neemt toe naarmate de natriuminname via de voeding toeneemt.

Wat gebeurt er als het natriumgehalte hoog of laag is?

Maar wat gebeurt er als het natriumgehalte in het lichaam niet op een fysiologisch niveau ligt? Wat als de natriuminname hoger is dan zou moeten? Of omgekeerd, als het natriumgehalte te laag is?

In gevallen waarin de hoeveelheid natrium de gezonde concentratiewaarden naar boven of beneden overschrijdt, ontstaan pathologische aandoeningen.

Deze omvatten hyponatriëmie en hypernatriëmie.

Hyponatriëmie of natriumtekort

We spreken van hyponatriëmie als het natriumgehalte in het bloed onder 135 mmol/l daalt (met enige variatie in individuele gevallen). Ernstige hyponatriëmie treedt op als het natriumgehalte onder 120 mmol/l daalt.

In het algemeen is hyponatriëmie een wanverhouding tussen de totale hoeveelheid lichaamsvocht en elektrolyten (natrium en kalium). De totale hoeveelheid lichaamsvocht overheerst.

Bij gezonde mensen komt hyponatriëmie relatief weinig voor omdat er dagelijks voldoende natrium uit de voeding wordt opgenomen. Zelfs bij een natriumarm dieet is er geen risico op hyponatriëmie.

Natriumtekort kan om verschillende redenen ontstaan.

Dit zijn enkele factoren die de ontwikkeling van hyponatriëmie beïnvloeden:

• Aanzienlijk hoge vochtinname of waterbindende stoffen (glucose, mannitol)
• Aanzienlijk vochtverlies via het maagdarmkanaal (tijdens braken of diarree)
• Nierziekte, cirrose, hartziekte
• Stoornissen in de productie van hormonen die het vochtvolume in het lichaam regelen (bv. vasopressine)
• Iatrogene oorzaak - hyponatriëmie komt voor bij gehospitaliseerde patiënten
• Gebruik van bepaalde medicijnen

Lees hoeveel vocht te weinig is en hoeveel te veel in het artikel:
Het belang vandrinken: wat is onvoldoende of overmatige vochtinname?

Waarom is hyponatriëmie gevaarlijk?

Natriumtekort kan leiden tot een aantal aandoeningen of schade aan het lichaam. Symptomen van hyponatriëmie zijn meestal niet uiterlijk zichtbaar, zodat natriumtekort duidelijk kan worden gediagnosticeerd.

De diagnose wordt gesteld door een aantal laboratoriumtests, zoals de osmolaliteit van het bloedserum, de osmolaliteit van de urine, het extracellulaire vloeistofvolume of de natriumconcentratie in de urine.

Overzicht in tabelvorm van de risico's van acute en chronische hyponatriëmie

Paradoxaal genoeg is acute (kortdurende) hyponatriëmie gevaarlijker voor het lichaam dan chronische hyponatriëmie.

Hypernatriëmie of overmatig natrium

Een vaker voorkomend geval van een verstoord natriumevenwicht in het lichaam is hypernatriëmie. Dit wordt ook veroorzaakt door een overmatige natriuminname in de voeding, aangezien zout een veelvoorkomend additief in voedingsmiddelen is.

Hypernatriëmie treedt op wanneer het natriumgehalte in het bloed hoger is dan 145 mmol/l.

Bij veel mensen is het teveel aan natrium vaak mild en veroorzaakt het geen noemenswaardige gezondheidsproblemen. Toch moet het verhoogde natriumgehalte weer op een normaal niveau worden gebracht.

De hoeveelheid zout die door het spijsverteringskanaal wordt opgenomen en al als giftig wordt beschouwd, ligt tussen 0,5-1 g zout/kg lichaamsgewicht. Inname van deze hoeveelheid zout kan levensbedreigend zijn.

Hypernatriëmie kan worden veroorzaakt door overmatige natriuminname via de voeding, verhoogd vochtverlies en verschillende ziekten.

Ouderen lopen vooral een risico op overmatige natriuminname. Zij hebben een verminderd dorstgevoel en zijn ook vatbaarder voor ziekten die de natriumbalans beïnvloeden.

Net als bij hyponatriëmie wordt een teveel aan natrium opgespoord door laboratoriumtests. Het wordt ontdekt door bloedonderzoek of door de concentratie natrium in de urine te bepalen.

De meest voorkomende symptomen van een teveel aan natrium in het bloed zijn:

• Overmatige dorst
• Overmatige vermoeidheid, lusteloosheid
• Spierkrampen, toevallen
• Verhoogde bloeddruk
• hartaandoeningen
• Nierziekte
• Botziekten

Van de bovenstaande symptomen is het grootste risico een verhoogde bloeddruk en de daarmee gepaard gaande ontwikkeling van hart- en nierproblemen.

Een te hoog natriumgehalte in het lichaam veroorzaakt een toename van het volume extracellulaire vloeistof, wat leidt tot een verhoging van de bloeddruk.

Normaal gesproken wordt het verhoogde volume extracellulair vocht gereguleerd door de nieren. Het probleem ontstaat echter bij overmatige natriuminname, nieraandoeningen of bij kinderen en oudere patiënten bij wie de uitscheiding door de nieren verminderd is.

Langdurige verhoging van de bloeddruk wordt in verband gebracht met de ontwikkeling van hartaandoeningen zoals een hartaanval, beroerte of hartfalen, met de ontwikkeling van nieraandoeningen of dementie.

Bij kinderen treedt hypernatriëmie op doordat het lichaam minder goed in staat is om natrium uit te scheiden. Dit kan leiden tot ernstige uitdroging en de ontwikkeling van convulsieve aanvallen. Langdurige inname van grote hoeveelheden natrium in de kindertijd verhoogt het risico op hypertensie en hart- en vaatziekten op volwassen leeftijd.

Hoe hart- en vaatziekten voorkomen?

Veranderingen in je levensstijl zijn belangrijk

De eerste stap in het verlagen van het natriumgehalte in het lichaam is het aanpassen van individuele eetgewoonten.

Patiënten met hypernatriëmie moeten een dieet volgen met beperkte natriuminname, hetzij in voedsel of uit andere bronnen (bijv. medicijnen).

Basismaatregelen zijn onder andere:

• De inname van keukenzout beperken, vervangen door andere smaakstoffen, de voorkeur geven aan zeezout.
• Natriumarm voedsel kiezen
• De voorkeur geven aan zelfgemaakte maaltijden, zelf koken
• Geen onthard water gebruiken om te koken of te drinken

Wat is de functie van natrium in geneesmiddelen?

Natrium heeft een belangrijke plaats in de farmaceutische industrie in een groot aantal toepassingen.

Het natrium in geneesmiddelen kan verschillende functies hebben, afhankelijk van welk deel van het geneesmiddel het vormt.

1.

Natrium als het actieve ingrediënt (geneesmiddel) in een geneesmiddel. In dit geval is natrium het belangrijkste actieve ingrediënt of een van de belangrijkste actieve ingrediënten. De fysiologische effecten ervan worden gebruikt om medische aandoeningen of ziekten te behandelen.

2.

Natrium als onderdeel van het werkzame bestanddeel: als het geneesmiddel de vorm heeft van een natriumzout.

3.

Natrium als hulpstof in het geneesmiddel. In dit geval is natrium een belangrijk bestanddeel van het geneesmiddel. Het draagt bij aan de stabiliteit van het geneesmiddel en verbetert de eigenschappen ervan.

Het wordt voornamelijk gebruikt als hulpstof om de oplosbaarheid van geneesmiddelen te vergroten.

Het wordt ook gebruikt voor zijn emulgerende, chelerende, smerende en antimicrobiële eigenschappen of als stabilisator en kleurstof.

4.

Natrium wordt gebruikt om een ander geneesmiddel voor te bereiden voor toediening. Natrium is geen direct bestanddeel van het geneesmiddel, maar een oplossing van zijn zout (natriumchloride) wordt gebruikt om een ander geneesmiddel op te lossen, bv. poeder voor injectie.

Er is nu een groot aantal geneesmiddelen op de markt die natrium bevatten, als actief ingrediënt of als hulpstof. In beide gevallen moet u goed letten op het exacte natriumgehalte van elk geneesmiddel dat u inneemt.

Dit geldt vooral als je gedurende lange tijd (meer dan 1 maand) medicijnen gebruikt of als je meer dan één medicijn tegelijk gebruikt. Het natriumgehalte kennen van elk medicijn dat je gebruikt, is vooral belangrijk als je een natriumbeperkt dieet volgt of als je een hart- of vaatziekte hebt.

De grootste hoeveelheden natrium worden voornamelijk ingenomen in bruisende of oplosbare doseringsvormen.

Speciale voorzichtigheid is geboden bij het innemen van medicijnen die zonder recept verkrijgbaar zijn. Bij deze medicijnen heeft uw arts geen zicht op en controle over de totale hoeveelheid natrium die u inneemt.

Uw apotheker kan u adviseren over het natriumgehalte van receptvrije medicijnen of u andere aanbevelingen geven.

Zie voor basisinformatie over het natriumgehalte van geneesmiddelen de schriftelijke informatie voor gebruikers die bij elk geneesmiddel wordt geleverd. Hierin staat informatie over de kwalitatieve en kwantitatieve hoeveelheden natrium.

• Kwalitatief - een lijst van alle natriumverbindingen in het geneesmiddel
• Kwantitatief - de exacte hoeveelheid natrium (natriumverbindingen) in het geneesmiddel.

Naast het bovenstaande bevat de bijsluiter van het specifieke geneesmiddel een waarschuwing over het natriumgehalte. Er zijn drie soorten waarschuwingen, afhankelijk van de aanwezige hoeveelheid natrium.

Deze waarschuwingen staan in de volgende tabel

WHO-aanbevelingen voor dagelijkse natriuminname

De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) heeft aanbevelingen gedaan voor de maximale dagelijkse natriuminname naar aanleiding van mogelijke gezondheidsrisico's in verband met een te hoge natriuminname.

Het doel van deze aanbevelingen is het voorkomen of verminderen van hoge bloeddruk en daarmee hart- en vaatziekten.

• Volwassenen (van 16 jaar en ouder) mogen minder dan 5 g natriumchloride (keukenzout) per dag innemen, wat minder is dan 2 g natrium per dag.
• Voor kinderen (van 2-15 jaar) moet de maximale dagelijkse zoutinname gebaseerd zijn op de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid voor volwassenen, waarbij de hoeveelheid zout wordt aangepast aan de individuele energiebehoefte van het dieet.

Een enkele dosis van een natriumrijk geneesmiddel, d.w.z. 17 mmol (391 mg), vertegenwoordigt ongeveer 20% van de aanbevolen maximale dagelijkse natriuminname. Dit is een illustratief voorbeeld van het belang om niet alleen naar voedsel te kijken, maar ook naar het natriumgehalte van geneesmiddelen.

De aanbeveling geldt voor alle mensen, met of zonder gevorderde hypertensie, inclusief zwangere vrouwen en vrouwen die borstvoeding geven.

Uitzonderingen zijn patiënten die medicijnen gebruiken die het natriumgehalte in het bloed kunnen verlagen, of patiënten die een dieet volgen onder toezicht van een arts (bijv. patiënten met diabetes of hartfalen).

De bovenstaande aanbevelingen gelden ook niet voor kinderen jonger dan 2 jaar.