Antibiotica zonder recept - kunnen we ze vinden in de apotheek?

Ieder van ons heeft in zijn of haar leven wel eens te maken gehad met een situatie waarin we antibiotica moesten slikken, of dat nu was voor pijnlijke keelpijn en oorinfecties in de kindertijd, of voor jeukende huidinfecties en vervelende urineweginfecties op volwassen leeftijd.

Antibiotica zijn een belangrijke en momenteel de meest gebruikte groep geneesmiddelen in de geneeskunde.

Ze worden gebruikt om infectieziekten te behandelen die worden veroorzaakt door bacteriën. Het werkingsmechanisme van antibiotica is het doden van bacteriën (bactericide effect) of het vertragen en stoppen van hun groei en vermenigvuldiging (bacteriostatisch effect).

Ze behoren tot de groep van anti-infectiva, waarin ook verschillende andere soorten geneesmiddelen vertegenwoordigd zijn. Naast antibiotica omvatten we ook geneesmiddelen:

• voor de behandeling van infecties veroorzaakt door virussen - antivirale middelen
• voor de behandeling van infecties veroorzaakt door schimmels, zwammen of gisten - antischimmelmiddelen
• voor de behandeling van infecties veroorzaakt door parasieten - antiparasitica

De meest voorkomende bacteriële infecties waarvoor antibiotica worden gebruikt, zijn acne, bacteriële bronchitis en infecties van de bovenste luchtwegen, conjunctivitis, otitis media, seksueel overdraagbare infecties, infecties van de urinewegen, ontsteking van de huid en weke delen of streptokokkenkeelinfecties.

Overzicht in tabelvorm van antibioticagroepen en voorbeelden van antibiotica volgens hun effect op bacteriën

Afhankelijk van de herkomst worden verschillende soorten antibiotica onderscheiden.

• Geneesmiddelen geïsoleerd uit levende organismen zijn stoffen die door bepaalde schimmels of bacteriën worden geproduceerd.
• Geneesmiddelen die synthetisch worden bereid.
• Polysynthetische geneesmiddelen hebben een natuurlijke basis, maar hun structuur is op de een of andere manier synthetisch gewijzigd.

Wat betreft het werkingsspectrum van antibiotica, d.w.z. of ze effectief zijn tegen slechts één bepaalde groep bacteriën of tegen meerdere soorten tegelijk, worden antibiotica verdeeld in twee groepen.

De eerste groep bestaat uit smalspectrumantibiotica, waarmee meestal één groep bacteriën gericht kan worden behandeld, bijvoorbeeld stafylokokken, tuberculosebacteriën, enz.

De tweede groep zijn breedspectrumantibiotica, die gelijktijdig op verschillende groepen bacteriën werken, bijvoorbeeld Gram-positieve en Gram-negatieve bacteriën, enz.

Micro-organismen in het menselijk lichaam

Micro-organismen maken van nature deel uit van de wereld om ons heen en zijn zelfs in ons aanwezig.

Sommige micro-organismen kunnen een risico vormen voor onze gezondheid, maar voor de meeste geldt dat mensen niet hun primaire doelwit zijn en dat ze mensen niet aanvallen.

Er wordt aangenomen dat er momenteel meer dan 4-6 x ¹⁰³⁰ verschillende soorten micro-organismen zijn.

In het menselijk lichaam leven vele soorten en typen micro-organismen. In verreweg de meeste gevallen is hun aanwezigheid heilzaam voor de mens en veroorzaken ze geen gezondheidscomplicaties.

Sommige delen van het lichaam worden gekenmerkt door de aanwezigheid van relatief grote aantallen lichaamsvreemde organismen. Een typisch voorbeeld is het darmkanaal, waar de aanwezigheid van bacteriën een belangrijke rol speelt in de preventie van en verdediging tegen pathogene entiteiten.

Voor sommige organen en lichaamsdelen geldt echter de regel van absolute steriliteit, zoals de meeste inwendige organen, botten, bloed en het centrale zenuwstelsel.

Het binnendringen van micro-organismen in steriele delen van het lichaam betekent automatisch de ontwikkeling van een infectie.

Antibioticabehandeling - wat zijn de regels?

Bij de behandeling van bacteriële infecties met antibiotica gelden verschillende basisregels.

1.

Het doel van een antibioticabehandeling is om de bacteriën te doden of te onderdrukken, d.w.z. om hun groei en vermenigvuldiging en daarmee de verspreiding van de infectie in het gastorganisme te stoppen.

Tegelijkertijd mag het gastorganisme op geen enkele manier schade ondervinden van de behandeling. We spreken van het selectieve effect van het antibioticum.

Om een selectief effect voor antibiotica te bereiken, is het nodig om een element in de bacterie en zijn structuur of metabolisme te identificeren dat hem duidelijk onderscheidt van de gastheer.

Hierdoor richt het effect van het antibioticum zich op dit verschil en worden de eigen cellen van het organisme niet beschadigd.

Bij bacteriën wordt het onderscheidende kenmerk geïdentificeerd als bijvoorbeeld hun vorm, Gram-positieve of Gram-negatieve aard, gevoeligheid, celmembraan, verschillende grootte van ribosomen, enz.

In de praktijk is het echter soms erg moeilijk om individuele verschillen tussen bacteriën te detecteren. Dit vermindert de selectiviteit van antibiotica en verhoogt het risico op bijwerkingen en toxiciteit voor de gastheer.

2. Selectie van het juiste antibioticum

Een van de belangrijkste stappen in de behandeling van bacteriële infecties is de selectie van een geschikt behandelingsschema en het juiste geneesmiddel.

Dit is een complex proces waarbij de arts bij het bepalen van de juiste behandeling

• zijn of haar praktijkervaring gebruikt
• rekening houdt met de testresultaten van de patiënt
• individueel de baten/risicoverhouding van de behandeling beoordeelt
• overmatig gebruik van antibiotica probeert te voorkomen
• houdt rekening met de mogelijkheid van resistentie en verminderde effectiviteit van het antibioticum in de toekomst

Tegelijkertijd moet de arts verschillende principes volgen bij het bepalen van de juiste behandeling:

• het antibioticum voor een zo kort mogelijke periode voorschrijven
• in de meest geschikte dosis
• en de meest geschikte toedieningsweg gebruiken.

De effectiviteit van een antibioticum tegen een bepaalde bacterie wordt beoordeeld op basis van de minimaal remmende concentratie (MIC). Dit is de laagste concentratie van het geneesmiddel die de groei en vermenigvuldiging van de bacterie kan remmen.

Er wordt onderscheid gemaakt tussen gevoelige bacteriën (MIC is gelijk aan of lager dan de totale geneesmiddelconcentratie), matig resistente bacteriën en resistente bacteriën (MIC is hoger dan de totale geneesmiddelconcentratie).

3. Juiste doseringsvorm

Om een infectie die zich in het lichaam heeft ontwikkeld op de juiste manier aan te pakken, is het belangrijk om een geneesmiddel te kiezen dat de infectieplaats in de gewenste hoeveelheid of concentratie kan bereiken.

De meeste antibiotica worden oraal (via de mond) of intraveneus (in een ader) toegediend. In deze gevallen is de penetratie van het geneesmiddel in het bloed direct of bijna direct. De werkzame stof wordt dan door het bloed getransporteerd naar de plaatsen waar het nodig is.

In gevallen waar er weinig of geen bloedtoevoer is naar het deel van het lichaam dat door de infectie is aangetast, kan de toediening van het geneesmiddel problematisch zijn. Een voorbeeld is het hoornvlies van het oog.

In dit geval worden in plaats van de hierboven genoemde doseringsvormen andere vormen, zoals oogdruppels, gebruikt voor topische toepassing.

4. Dosering van het geneesmiddel

De werking van antibiotica en hun effectiviteit hangt af van twee basisfactoren.

De eerste is concentratie. We hebben het hier over concentratie-afhankelijke antibiotica.

Bij deze geneesmiddelen is niet het aantal ingenomen doses doorslaggevend, maar de bereikte concentratiegraad. Daarom worden ze minder vaak en in grotere doses gegeven (dit zijn meestal antibiotica die eenmaal daags worden toegediend).

De tweede factor die het effect van antibiotica bepaalt, is tijd. We hebben het over tijdsafhankelijke antibiotica. De belangrijke parameter is niet de maximale dosis, maar de duur van de werking op de plaats van de infectie.

Deze antibiotica worden in kleinere doses maar vaker (meerdere keren per dag) toegediend.

Een typisch voorbeeld van een concentratieafhankelijk antibioticum is gentamicine en een tijdsafhankelijk antibioticum is penicilline.

5. Bijwerkingen

Net als bij andere geneesmiddelen bestaat er een risico op bijwerkingen bij de behandeling met antibiotica.

Als antibiotica op het juiste moment, in de juiste dosis en alleen op indicatie worden gebruikt, kan het aantal bijwerkingen worden beperkt.

Allergische reacties en spijsverteringsproblemen behoren tot de meest voorkomende bijwerkingen van bijna alle soorten antibiotica.

Allergische reacties als gevolg van het gebruik van antibiotica kunnen worden gezien als kleine huidreacties zoals huiduitslag en jeuk.

In ernstigere gevallen kunnen ze zich ontwikkelen tot blaren op de huid, zwelling van slijmvliezen en sommige lichaamsdelen. Zwelling van het gezicht en de keel in combinatie met ademhalingsproblemen kan levensbedreigend zijn.

Spijsverteringsproblemen worden veroorzaakt door antibiotica, die naast de doelbacteriën ook de zogenaamde goede bacteriën in het spijsverteringskanaal kunnen aanvallen (dit geldt vooral voor breedspectrumantibiotica).

Door de darmbalans te verstoren, vermenigvuldigen de bacteriën zich en veroorzaken ze spijsverteringsproblemen, meestal diarree en buikpijn.

De juiste behandeling met antibiotica is het gelijktijdig gebruik van probiotica, die de samenstelling van de darmflora herstellen en deze zo weer in balans brengen. Probiotica moeten niet tegelijk met antibiotica worden ingenomen, maar minstens 2-3 uur na elkaar.

Wanneer moeten antibiotica niet worden ingenomen?

Niet elke infectie hoeft met antibiotica te worden behandeld. Antibiotica worden gebruikt om bacteriële infecties te behandelen.

Andere micro-organismen, zoals virussen, kunnen echter ook infecties veroorzaken. Deze veroorzaken meestal keelinfecties, verkoudheid, griep, bronchitis of sinusinfecties.

In dit geval is het gebruik van antibiotica ongepast omdat:

• Ze zijn niet in staat om het virus aan te pakken en te doden.
• Ze helpen niet om je ziekte te genezen of je gezondheid te verbeteren.
• Ze kunnen bijwerkingen veroorzaken.
• Onnodig gebruik kan leiden tot gevaarlijke resistentie.

Een eenvoudige manier om de veroorzaker van een infectie (virus of bacterie) te onderscheiden en de juiste behandeling te bepalen is de CRP-test. Deze test meet het C-reactief proteïne in het bloed, dat door het lichaam wordt geproduceerd. Het niveau ervan stijgt aanzienlijk in het geval van een bacteriële infectie. De test is snel en betrouwbaar en wordt ook gebruikt om te controleren of de infectie verdwijnt na behandeling met antibiotica.

Heb je wel eens meegemaakt dat je arts je antibiotica voorschreef voor een virusziekte?

In sommige gevallen komt deze situatie ook voor.

Dit is waarschijnlijk te wijten aan het niet naleven van de voorschriften of het gebrek aan effect van regulerende maatregelen zoals rust, voldoende rust en vocht of symptomatische behandeling, die cruciaal zijn bij de behandeling van virusziekten.

Als uw arts vermoedt dat uw aandoening dreigt te verergeren en dat er mogelijk complicaties kunnen optreden, kan hij of zij antibiotica voorschrijven. Deze voorkomen geassocieerde bacteriële infecties die worden veroorzaakt door verzwakking van het lichaam met een bestaande infectie.

Wat bedoelen we met bacteriële resistentie?

Resistentie van bacteriën tegen de werking van antibiotica, ook wel bacteriële resistentie genoemd, is een aandoening waarbij de bacterie de werking van antibiotica kan weerstaan.

In de praktijk zijn er twee soorten resistentie: intrinsieke en verworven resistentie.

Intrinsieke bacteriële resistentie betekent dat een bacterie van nature resistent is tegen de werking van een antibioticum vanwege een van zijn eigenschappen.

Een eenvoudig voorbeeld van zo'n eigenschap is het buitenmembraan van de bacterie (bij Gram-negatieve bacteriën) en zijn ondoordringbaarheid voor bepaalde antibioticamoleculen.

De tweede en gevaarlijkere vorm van resistentie is verworven resistentie. De naam impliceert dat de bacterie deze eigenschap tijdens zijn evolutie heeft verworven.

We spreken van verworven resistentie wanneer een bacterie resistenter of volledig resistent wordt tegen de werking van antibiotica die oorspronkelijk schadelijk voor hem waren.

Het antibioticum verliest dan zijn werking of zijn effect op de bacterie wordt aanzienlijk verminderd.

Verworven resistentie ontwikkelt zich op natuurlijke wijze in bacteriën. Eén mogelijkheid is een genetische mutatie in de bacterie. Dit veroorzaakt een verandering in de oorspronkelijke doelstructuur waarop het antibioticum zich richtte.

Een andere manier is het verwerven van een resistentiegen, dat de bacteriën onderling verspreiden of uit de omgeving halen.

Op deze manier kan een bacterie resistent worden tegen slechts één groep antibiotica of, in het ergste geval, tegen meerdere groepen antibiotica, in welk geval we spreken van multidrugresistentie.

Een voorbeeld van een bacterie die resistent is tegen meerdere soorten antibiotica is Staphylococcus aureus.

De herkomst van het antibioticum, dus of het een synthetisch geneesmiddel is of het product van een micro-organisme, heeft invloed op de ontwikkeling van resistentie. Een bacterie die een stof met antibacteriële werking produceert, moet bijvoorbeeld resistent zijn tegen die stof, anders gaat hij dood.

Resistentie bij bacteriën ontstaat op natuurlijke wijze. Het is normaal en min of meer te verwachten.

Maar het probleem is dat het zich veel sneller ontwikkelt dan gepast en veilig is. Wij mensen werken het in de hand door antibiotica te veel of verkeerd te gebruiken. Dit versnelt de ontwikkeling van resistentie en de verspreiding ervan.

Overmatig of onjuist gebruik van antibiotica geeft de bacteriën de kans om zich aan te passen.

Bacteriële resistentie treft zowel mensen als dieren. Het kan ook van dieren op mensen worden overgedragen, via contact met voedsel of direct contact.

Bacteriële resistentie als bedreiging voor de gezondheid

Bacteriële resistentie tegen antibiotica is momenteel een van de grootste bedreigingen voor de gezondheid met een wereldwijde dimensie en een snelle toename.

Infecties veroorzaakt door multiresistente bacteriestammen zijn verantwoordelijk voor 25 000 doden per jaar in Europa.

De jaarlijkse kosten voor de behandeling van bacteriële infecties in Europa worden geschat op ongeveer 1,5 miljard euro.

En ten derde is het een bedreiging voor de samenleving vanwege het verlies aan productiviteit.

Het gebrek aan nieuwe antibiotica op de markt verergert het probleem van toenemende resistentie.

We kunnen de belangrijkste gevolgen van bacteriële resistentie tegen antibiotica kort samenvatten:

• De groei en reproductie van bacteriën wordt niet gedood of voldoende onderdrukt.
• De infectie blijft in het lichaam, kan zich verder verspreiden en ernstigere complicaties en ziekten veroorzaken.
• De behandelingsmogelijkheden worden ernstig beperkt omdat de keuze aan geschikte en effectieve antibiotica kleiner wordt.
• Het gebruik van ineffectieve antibiotica verhoogt het risico op bijwerkingen.
• De patiënt heeft geen baat bij de behandeling.
• De behandeling wordt verlengd en het aantal ziekenhuisopnames neemt toe.
• De kosten voor de behandeling van patiënten nemen toe.
• Het aantal sterfgevallen neemt toe.

Een oplossing voor het probleem van bacteriële resistentie is bewustwording, voorlichting en een verantwoorde benadering van de behandeling met antibiotica.

Iedereen kan hiermee beginnen.

Wat is belangrijk om te begrijpen en welke principes moeten we volgen met betrekking tot antibiotica?

1. Neem alleen antibiotica als je arts dat aanbeveelt of voorschrijft.
2. Neem alleen de voorgeschreven dosis van het antibioticum en houd je strikt aan de gebruiksduur.
3. Maak altijd de volledige voorgeschreven kuur af. Stop de behandeling niet voortijdig, zelfs niet als de symptomen van de ziekte zijn afgenomen en je toestand is verbeterd.
4. Bewaar ongebruikte antibiotica niet voor later bij dezelfde of een andere infectie. Deze antibiotica zijn mogelijk niet geschikt voor de behandeling van een andere infectieziekte.
5. Gebruik geen antibiotica voor de behandeling van virale ziekten zoals griep of verkoudheid.
6. Vraag je arts of apotheker naar de mogelijke risico's van het gebruik van antibiotica.
7. Geef nooit een antibioticum dat aan jou is voorgeschreven aan iemand anders, zelfs niet als die persoon dezelfde symptomen heeft als jij. Dit geldt ook andersom.
8. Door antibiotica op een verantwoorde manier te gebruiken, kun je mensen beschermen die vatbaarder zijn voor infecties (zwangere vrouwen, pasgeborenen, ouderen, immuungecompromitteerde mensen, mensen die een transplantatie hebben ondergaan of kanker hebben).
9. Volg de hygiënerichtlijnen om het ontstaan en de verspreiding van infecties te voorkomen.

Waarom zijn antibiotica niet vrij verkrijgbaar?

Er zijn momenteel geen receptvrije antibiotica op de markt voor systemisch gebruik.

Dit is juist omdat er veel risico's verbonden zijn aan het gebruik van antibiotica en de patiënt deze risico's niet zelfstandig zou kunnen inschatten.

Over-the-counter geneesmiddelen plaatsen de patiënt in de rol van zelfzorger, waarbij hij/zij beslist over zijn/haar eigen gezondheidstoestand en de oplossing voor het gezondheidsprobleem, eventueel in samenwerking met een apotheker.

Over het algemeen geldt dat wanneer een geneesmiddel zonder recept verkrijgbaar is, het voor een groter aantal mensen beschikbaar is.

Een geneesmiddel kan alleen zonder recept worden verstrekt als het veiligheidsprofiel geschikt is en het risico op misbruik zeer laag is.

OTC-geneesmiddelen besparen ook kosten voor zorgverzekeraars. De patiënt betaalt er zelf voor en er kan reclame voor worden gemaakt.

Omgekeerd, wanneer moet een geneesmiddel receptplichtig zijn of wat zijn de criteria om een geneesmiddel te classificeren als een geneesmiddel dat alleen op recept verkrijgbaar is?

Een geneesmiddel wordt geclassificeerd als receptplichtig geneesmiddel als het aan een van de bovenstaande criteria voldoet:

• Als er een direct of indirect gezondheidsrisico voortvloeit uit het gebruik van het geneesmiddel, zelfs als het op de juiste manier wordt gebruikt.
• Als het geneesmiddel vaak en op grote schaal verkeerd wordt gebruikt en daardoor een direct of indirect gezondheidsrisico inhoudt.
• Als het geneesmiddel beschikbaar is in een doseringsvorm die toezicht of interventie door een beroepsbeoefenaar in de gezondheidszorg vereist, bijvoorbeeld parenterale doseringsvormen.
• Als het een geneesmiddel is waarvoor de behandeling onder toezicht van een arts moet plaatsvinden.
• Als het geneesmiddel onderworpen is aan verder toezicht op de veiligheid en werkzaamheid.
• Als het een nieuw geneesmiddel is waarmee nog niet voldoende ervaring is opgedaan.
• Als het een geneesmiddel is dat tolerantie, afhankelijkheid of risico op misbruik kan veroorzaken.
• Als het geneesmiddel een radioactieve component bevat.

De meeste antibiotica worden geclassificeerd als receptgeneesmiddelen, voornamelijk vanwege het risico op bacteriële resistentie.

In theorie zou de beschikbaarheid van receptvrije antibiotica de toegang tot deze middelen gemakkelijker en sneller maken. Dit zou effectief kunnen zijn bij de behandeling van infecties die meestal plotseling ontstaan.

Vroegtijdig ingrijpen zou de duur van de ziekte kunnen verkorten, waardoor de incidentie van symptomen en de besmettingsgraad afnemen in vergelijking met het langere proces van een bezoek aan een arts.

Gezien de realiteit van snel om zich heen grijpende bacteriële resistentie, is de beschikbaarheid van receptvrije antibiotica echter eerder een punt van zorg, bijvoorbeeld vanwege mogelijk overmatig of verkeerd gebruik, of in een poging om de maximale functionaliteit en effectiviteit van de huidige behandelingsschema's te behouden.

Tegelijkertijd draagt het feit dat er nog steeds een gebrek is aan nieuwe therapeutische opties om niet langer effectieve behandelingen voor bacteriële infecties te vervangen bij aan de bezorgdheid.

Naast het systemische effect, d.w.z. het intrinsieke effect dat optreedt nadat het geneesmiddel in het bloed is opgenomen, worden antibiotica ook gebruikt voor hun lokale effect.

Bij uitwendig toegediende antibiotica is het risico op systemische bijwerkingen kleiner en is overmatig of verkeerd gebruik onwaarschijnlijker. Dit is ook de reden waarom sommige uitwendige antibiotica door nationale autoriteiten zijn goedgekeurd als receptvrije geneesmiddelen.

Hieronder vallen zalven, crèmes of oplossingen, neus- of mondsprays, oogdruppels of -zalven, of lokale zuigtabletten.